ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΦΟΙΤΗΤΕΣ: ΣΚΕΨΗ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 - ΣΚΕΨΗ
ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΑΘΗΝΑ ΜΑΛΑΠΑΝΗ

Η γνωστική/γνωσιακή ψυχολογία και επιστήμη ασχολούνται και με τη λειτουργία του νου, ο οποίος είναι ένα σύστημα επεξεργασίας των πληροφοριών και των ερεθισμάτων που λαμβάνονται από το περιβάλλον. Οι πληροφορίες και τα ερεθίσματα αυτά μετατρέπονται σε σύμβολα, αναπαρίστανται σε σύμβολα και στη συνέχεια, το σύστημα του εγκεφάλου τις επεξεργάζεται. Οι γνωσιακοί ψυχολόγοι μελετούν πώς αναπαρίστανται όλες αυτές οι πληροφορίες σε σύμβολα και πώς οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τις γνώσεις τους για να συλλογιστούν και να λύσουν τα προσωπικά ή συλλογικά τους προβλήματα.
Το γνωστικό σύστημα (ο νους) αποτελείται από έννοιες, οι οποίες είναι οργανωμένες σε ευρύτερες εννοιολογικές δομές. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για τις έννοιες, όπως και για την οργάνωσή τους σε ποικίλες εννοιολογικές δομές.
Κλασική θεωρία: Οι έννοιες είναι ένα σύνολο αναγκαίων και επαρκών καθοριστικών γνωρισμάτων που χαρακτηρίζουν ένα πρόσωπο, ζώο, πράγμα/αντικείμενο, αφηρημένη έννοια/ιδέα/αξία. Π.χ. Το πτηνό είναι ένα πετούμενο ζώο, έχει φτερά και πούπουλα, μπορεί να πετάξει. Αυτά αποτελούν μικρότερες έννοιες που οργανώνονται γύρω από την ευρεία έννοια του πτηνού. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιες έννοιες που δεν μπορούν να περιγραφούν επαρκώς και πλήρως με αυτά τα αναγκαία χαρακτηριστικά, καθώς πολλές έννοιες δεν έχουν όλα τα αναγκαία και επαρκή χαρακτηριστικά τους.
Θεωρία των προτύπων: Η κατηγοριοποίηση μιας νέας έννοιας/ενός νέου αντικειμένου γίνεται βάσει της ομοιότητάς του, των κοινών τους χαρακτηριστικών με τα υπόλοιπα πρωτοτυπικά μέλη της ομάδας. Αυτή η θεωρία προωθεί την κατηγοριοποίηση εννοιών και συντελεί και στην καλλιέργεια της γλώσσας (κατάκτηση και καλλιέργεια γλωσσικών δεξιοτήτων, βλ. κεφάλαιο 8).
Εννοιολογικές δομές
Σημασιολογικά δίκτυα: Η οργάνωση των γνώσεων σε εννοιολογικές δομές γίνεται βάσει της ιδέας της ιεραρχίας, δηλαδή κάποιες έννοιες είναι υπερκείμενες, ενώ άλλες είναι υποκείμενές τους. Για παράδειγμα, η έννοια ζώο είναι υπερκείμενη και περιλαμβάνει ως υποκείμενες τις έννοιες καναρίνι, στρουθοκάμηλος, τίγρης, λιοντάρι κτλ. Επιπλέον, Υπάρχουν έννοιες που μπορεί να είναι υποκείμενες στην έννοια ζώο και μετά, να γίνονται υποκείμενες. Π.χ. η έννοια πτηνό αποτελεί υποκείμενη έννοια της έννοιας ζώο και παράλληλα, γίνεται και υπερκείμενη περιλαμβάνοντας τις έννοιες καναρίνι, στρουθοκάμηλος, τρυγόνι, παπαγαλάκι κτλ. Τα σημασιολογικά δίκτυα σχετίζονται με την κλασική θεωρία των εννοιών.
Σχήματα: Πολλές φορές, οι έννοιες είναι οργανωμένες σε σχήματα προκειμένου οι άνθρωποι να καταφέρουν να εξηγήσουν και να ερμηνεύσουν περίπλοκα -ή πιο απλά- γεγονότα και περιστατικά. Τα σχήματα είναι εννοιολογικές δομές που περιγράφουν τι ακριβώς συμβαίνει όταν κάνουμε μια δραστηριότητα (π.χ. όταν πάμε για φαγητό σε ένα εστιατόριο). Όλα τα σχήματα έχουν μεταβλητές (στοιχεία που μεταβάλλονται) και μπορούν να πάρουν διάφορες τιμές. Ωστόσο, η θεωρία των σχημάτων έχει θεωρηθεί -και κατακριθεί- ότι έχει ακαμψία, καθώς υπάρχουν και κάποιες μεταβλητές που δεν μπορούν να ελέγχονται απόλυτα, είναι απροσδόκητες. Επιπλέον, άλλοι μελετητές θεωρούν ότι χρειάζονται πιο σύνθετες εννοιολογικές δομές για να εκφράσουν κάποιες έννοιες και συλλογισμούς.
Αφελείς θεωρίες ή Θεωρίες του Κοινού Νου: Ορισμένοι γνωσιακοί ψυχολόγοι έχουν υποστηρίξει ότι ακόμη και από τη βρεφική μας ηλικία οι σκέψεις και οι έννοιες που εισπράττει το βρέφος από το περιβάλλον του οργανώνονται σε εννοιολογικές δομές, οι οποίες αναδιοργανώνονται και διαφοροποιούνται ανάλογα με την πορεία ανάπτυξης του ατόμου. Υπάρχει φυσική προδιάθεση του ατόμου από τη βρεφική του ηλικία η οργάνωση σε εννοιολογικές δομές όλων των εννοιών-ερεθισμάτων που λαμβάνουν από το περιβάλλον τους.
Νοητικά μοντέλα: Τα νοητικά μοντέλα αποτελούν έναν τρόπο οργάνωσης και αποθήκευσης γνώσεων στη μνήμη των ανθρώπων. Άλλοι μελετητές τα θεωρούν μεταβατικές αναπαραστάσεις που σχηματίζονται στη στιγμή για να αντιμετωπιστούν συγκεκριμένες καταστάσεις. Άρα, ένα νοητικό μοντέλο είναι μια νοητική αναπαράσταση που σχηματίζεται επί τόπου για να αντιμετωπιστεί μία ή περισσότερες δύσκολες καταστάσεις και οι ανάλογες προσδοκίες τους. Τα νοητικά σχήματα ή νοητικές κατασκευές αναπαριστούν τη δομή πεποιθήσεων, αντικειμένων ή θεωριών, δηλαδή τόσο ορατών αντικειμένων όσο και αφηρημένων εννοιών.
Μοντέλα παράλληλης κατανεμημένης εργασίας ή Συνδετιστικά μοντέλα: Οι νοητικές διαδικασίες αποτελούν ενεργοποιημένους μηχανισμούς που ορίζονται σε κόμβους/δίκτυα ενός πυκνού δικτύου με πολλές και ποικίλες αλληλεξαρτήσεις. Η γνώση βρίσκεται στις συνδέσεις αυτών των κόμβων.
Ανάλογα με το είδος οργάνωσης των εννοιών και της γνώσης επιτυγχάνεται με διαφορετικό τρόπο η εννοιολογική αλλαγή και η μάθηση. Το απλούστερο είδος εννοιολογικών αλλαγών είναι η προσθήκη ή η αφαίρεση χαρακτηριστικών ή ιδιοτήτων από μια έννοια. Πιο πολύπλοκες αλλαγές, είναι η προσθήκη ή αφαίρεση μίας ή περισσότερων σχέσεων μεταξύ των εννοιών σε μια εννοιολογική ιεραρχία. Έτσι, επανέρχεται μια εννοιολογική αναδιοργάνωση και αναδόμηση.
Συλλογιστική σκέψη είναι η διαδικασία εξαγωγής συμπερασμάτων από ορισμένα δεδομένα. Η μελέτη της συλλογιστικής σκέψης έχει δείξει ότι οι άνθρωποι δεν συλλογίζονται όπως μια λογική μηχανή, αλλά έχουν πιο πολύπλοκους τρόπους σκέψης, οι οποίοι επηρεάζονται από τις πεποιθήσεις του ατόμου και τα ερεθίσματα που λαμβάνει από το περιβάλλον του, τα προσωπικά του βιώματα ειδικά για να κρίνει την ορθότητα των συλλογισμών. Η προκατάληψη των πεποιθήσεων και η προκατάληψη της επιβεβαίωσης αποτελούν δύο καθοριστικούς παράγοντες στην προσπάθειά μας να κάνουμε συλλογισμούς.
Συλλογιστική σκέψη - Είδη συλλογισμών:
Παραγωγικός συλλογισμός: Από το γενικό καταλήγουμε στο ειδικό/συγκεκριμένο.
Επαγωγικός συλλογισμός: Από το ειδικό καταλήγουμε σε γενικά συμπεράσματα (γενικεύσεις που δεν είναι πάντοτε ασφαλείς).
Αναλογικός συλλογισμός: Από το ειδικό/συγκεκριμένο καταλήγουμε πάλι στο ειδικό/συγκεκριμένο (οι πληροφορίες μεταφέρονται από τον έναν τομέα, τον τομέα-βάση, σε έναν άλλον τομέα, τον λεγόμενο τομέα-στόχο). Συχνά, οι άνθρωποι δυσκολεύονται να χαρτογραφήσουν δύσκολους αναλογικούς συλλογισμούς ή να μεταβιβάσουν μια υποκείμενη εννοιολογική δομή από τον τομέα-βάση στον τομέα-στόχο.
Πολλές φορές, χρησιμοποιούνται παραδείγματα για να μάθουμε να σκεφτόμαστε, ειδικά για προβλήματα μαθηματικών και φυσικής. Ωστόσο, μπορεί τα παραδείγματα να μην μπορούν να χρησιμοποιηθούν παραγωγικά, δηλαδή να μην μπορούν να επεκτείνουν τη σκέψη τους περαιτέρω. Μόνο σε έμπειρους λύτες προβλημάτων μπορούν να χρησιμοποιηθούν παραγωγικά τα παραδείγματα.