ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΝΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΑ ΣΤΙΞΗΣ

ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΝΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΑ ΣΤΙΞΗΣ

ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΑΘΗΝΑ Ν. ΜΑΛΑΠΑΝΗ, ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ

Στα νέα ελληνικά, τονίζονται οι δισύλλαβες, τρισύλλαβες και πολυσύλλαβες λέξεις ανάλογα με το πού πέφτει το βάρος της φωνής μας. Στη νεοελληνική γλώσσα, υπάρχει μόνο η οξεία. Δεν υπάρχει ούτε η περισπωμένη ούτε τα πνεύματα (ψιλή, περισπωμένη).

 Οι μονοσύλλαβες λέξεις δεν τονίζονται.

Το πού και το πώς παίρνουν τόνο όταν είναι ερωτηματικά ή επιφωνηματικά. Επίσης, τονίζονται στις φράσεις πού και πού ή πώς και πώς.

Παραδείγματα:

• Πού ήσουν εχθές;
• Πώς πάνε τα πράγματα στη ζωή σου;
• Πώς βαριέμαι!

Οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών (μου, σου, του, της, τον, την, το, μας, σας, τους, τις, τα) τονίζονται, όταν στην ανάγνωση υπάρχει περίπτωση να θεωρηθούν κτητικές.

Παραδείγματα:

• Η μητέρα μούείπε ότι θα φύγεις. (=η μητέρα είπε σε μένα ότι θα φύγεις. )
• Η μητέρα μουείπε ότι θα φύγεις. (=η δική μου μητέρα είπε ότι θα φύγεις. )
• Η δασκάλα μάςκέρασε γλυκό (=η δασκάλα κέρασε εμάς)
• Η δασκάλα μαςκέρασε τους συναδέλφους της (=η δική μας δασκάλα κέρασε...)

Οι λέξεις Αγια-, Αϊ- (πλέον γράφεται περισσότερο ως «Αη»), γερο-, γρια-, θεια, κυρα-, μαστρο-, μπαρμπα-, παπα- δεν τονίζονται όταν ενώνονται με παύλα (ενωτικό).

Παραδείγματα: η Αγια-Σοφιά, ο Αϊ-Δημήτρης/ ο Αη-Δημήτρης/ ο Αη-Βασίλης, η γρια-Στέλλα, η θεια-Μαρία, η κυρα-Βούλα, ο μαστρο-Θόδωρος, ο μπαρμπα-Γιάννης, ο παπα-Κώστας.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Τα προακτικά κύρ, καπετάν και πάτερ, διατηρούν τον τόνο τους και δεν παίρνουν ενωτικό, π.χ. κύρ Κώστας, καπετάν Πέτρος, πάτερ Γεώργιος.

Τα διαλυτικά ( ·· ) χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν ότι δύο φωνήεντα διαβάζονται ως δύο ξεχωριστοί φθόγγοι και όχι ως ένας, όχι δηλαδή ως δίψηφο.

Παραδείγματα:

• Σήμερα θα φάμε παϊδάκια (όχι παιδάκια!)
• Γεννήθηκα στις 15 Μαΐου.
• Πήρα ένα καταπραϋντικό για τον πόνο.
• Τρέχα να προλάβουμε το τρόλεϊ.
• Αποτελεί βασική προϋπόθεση.
• Τα έξοδα ξεπέρασαν τον οικογενειακό προϋπολογισμό.
• Στον κινηματογράφο θα πάμε μαζί με την Αγλαΐα.
• Στην αρχαία Ελλάδα επικρατούσε πολυθεΐα.
• Η ναυσιπλοΐα κοντά στις ακτές λέγεται ακτοπλοΐα.

ΚΑΝΟΝΕΣ ΣΤΙΞΗΣ

1. Τελεία (.): Χρησιμοποιείται:

• Στο τέλος της πρότασης.
• Σε συντομογραφίες.
• Αποφεύγεται σε τίτλους, επικεφαλίδες, επιγραφές.

2. Άνω τελεία (·): Χρησιμοποιείται:

• Χωρίζει ομάδες προτάσεων.
• Πριν από πρόταση που επεξηγεί ή έρχεται σε αντίθεση με την προηγούμενή της.
• Μετά την άνω τελεία αρχίζουμε με μικρό γράμμα.

3. Κόμμα (,): Το πιο συχνό και το πιο δύσκολο σημείο στίξης

Το κόμμα χρησιμεύει για να χωρίζονται:

Ι. Μέσα στην πρόταση:

• Όμοιοι όροι, δηλαδή υποκείμενα, αντικείμενα, κατηγορούμενα, προσδιορισμοί.

π.χ. Ο Γιώργος, ο Γιάννης και ο Κώστας είναι πολύ καλοί φίλοι ήδη από το δημοτικό.

• Επίθετα που αναφέρονται στο ίδιο ουσιαστικό.

π.χ. Το μικρό, στρογγυλό, ξύλινο τραπέζι ήταν στη μέση του δωματίου.

• Η κλητική προσφώνηση.

π.χ. Μαρία, φέρε μου τα βιβλία μου!

• Τα αρνητικά ή βεβαιωτικά μόρια και επιρρήματα στην αρχή της πρότασης.

π.χ. Ναι, έχεις δίκιο που παραπονιέσαι.

Όχι, δεν πρέπει να ανησυχείς.  

• Χωρίζονται με κόμμα οι δευτερεύουσες από τις κύριες προτάσεις. Αυτό συμβαίνει στις δευτερεύουσες

1. αιτιολογικές προτάσεις (γιατί, επειδή, διότι),
2. αποτελεσματικές-συμπερασματικές προτάσεις (ώστε),
3. υποθετικές (εάν, αν/ π.χ. Αν έχει βρέξει, οι αγροτικές εργασίες θα γίνουν πολύ δύσκολα)
4. οι εναντιωματικές (αν και, παρόλο, μολονότι, μολαταύτα/ π.χ. Αν και είχε κακό καιρό, πήγαμε εκδρομή).
5. οι χρονικές (πριν, μετά, αφού, μόλις, έως, μέχρι/ π.χ. Πριν την επιστροφή της μητέρας μου, είχα ήδη ετοιμάσει τα μαθήματά μου)
6. οι αναφορικές προτάσεις όταν προσδίδουν κάποια έξτρα πληροφορία (ο οποίος, η οποία, το οποίο/ π.χ. Ο άντρας, ο οποίος μου δώρισε αυτά τα κοσμήματα, είναι ο πατέρας μου).

• Βάζουμε κόμμα ανάμεσα σε παραθέσεις και μετά τις επεξηγήσεις (πριν από το δηλαδή).

Παραδείγματα:

Ο κύρ-Γιάννης, ο περιπτεράς της γειτονιάς (παράθεση, δίνει μια ήδη γνωστή πληροφορία. Τα κύρια ονόματα παίρνουν παραθέσεις πάντοτε), είναι πολύ ευγενικός.

Ο κοινός ιατρός θα σε θεραπεύσει, ο χρόνος (επεξήγηση, δηλαδή ο χρόνος)

Ερωτηματικό (;)

Στο τέλος ερωτηματικής φράσης.

Δε σημειώνεται στην πλάγια ερώτηση.

Μέσα σε παρένθεση (;) δείχνει ειρωνεία, αμφιβολία.

Θαυμαστικό (!)

Στο τέλος της πρότασης που εκφράζει θαυμασμό.

Μέσα σε παρένθεση για να δείξει απορία.

Άνω και κάτω τελεία (:)

Χρησιμοποιείται για να εισάγει ευθύ λόγο ή κατάλογο πραγμάτων.

Έπειτα από πρόταση που αναφέρει γνωμικό ή παροιμία.

Παρένθεση (())

Απομονώνει λέξη ή φράση που συμπληρώνει το νόημα, αλλά μπορεί και να παραληφθεί. Η πληροφορία είναι δευτερεύουσα, αλλά όχι ασήμαντη.

Αποσιωπητικά (...)

Είναι πάντοτε τρεις (και όχι περισσότερες) τελείες.

Δηλώνουν ατελή πρόταση.

Χρησιμοποιούνται όταν αναμένεται να ξαφνιαστεί ο αναγνώστης και γενικώς, να δημιουργεί ατμόσφαιρα.

Διπλή παύλα

Εξηγεί ή συμπληρώνει τα λεγόμενα, λειτουργεί σαν την παρένθεση. Οι πληροφορίες που εσωκλείει μπορεί να θεωρούνται δευτερεύουσες, αλλά είναι σημαντικές και πρέπει να ληφθούν υπόψη από τον αναγνώστη.

Εισαγωγικά («»): Χρησιμοποιούνται σε:

Λόγους τρίτων που αναφέρονται όπως ειπώθηκαν (ευθύς λόγος).

Ρητά, φράσεις, κ.λπ. που δεν ανήκουν στη συνηθισμένη γλώσσα.

Τίτλους βιβλίων, εφημερίδων, πλοίων κ.λπ.

Πλέον, τα εισαγωγικά χρησιμοποιούνται και σε διαλόγους και όχι οι παύλες διαλόγου, όπως παλαιότερα.

Πώς χρησιμοποιούνται τα σημεία στίξης και τι σημαίνουν;

• Τελεία: παύση, σταμάτημα
• Άνω και κάτω στιγμή: Μπορεί να χρησιμοποιείται για να προετοιμάσει κάποια στοιχεία που θα αναλύσουν μια έννοια.
• Άνω τελεία/ άνω στιγμή: Μικρή παύση για ηρεμία, ίσως αποφόρτιση του συναισθήματος.
• Παύλες: Χρησιμοποιούνται είτε σε διάλογο είτε σαν παρενθέσεις για να δηλώσουν κάποιες δευτερεύουσες, αλλά σημαντικές έννοιες.
• Εισαγωγικά: Μπορεί να χρησιμοποιούνται για να εισαγάγουν λόγια διαλόγου (αντί για παύλες) ή για να εισαγάγουν τα λόγια κάποιου άλλου προσώπου που μεταφέρονται αυτούσια (π.χ. στην επίκληση στην αυθεντία). Μπορεί να δηλώνει μια λέξη με διαστρεβλωμένη έννοια ή έστω μια έννοια που χρησιμοποιείται με διαφορετικό τρόπο κι αυτό μπορεί να έχει ειρωνική σημασία.
• Αποσιωπητικά: Δημιουργούν μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα, άρα ένα διαφορετικό ύφος και πνεύμα στο κείμενο. Δηλώνουν ότι κάτι συνεχίζεται ή γενικότερα, αφήνουν μια προσδοκία.
• Θαυμαστικό: Συναισθηματική ένταση, ενθουσιασμός.
• Μακροπερίοδος λόγος: Δείχνει επιμελημένο και εξαιρετικά δουλεμένο (καλοδουλεμένο) λόγο. Μπορεί να εμπνεύσει πολυπλοκότητα ή περίπλοκες σκέψεις και ένταση συναισθηματική.
• Σύντομος, κοφτός και παρατακτικός λόγος: Συναισθηματική και ψυχολογική ένταση, γρήγορος ρυθμός εξέλιξης της πλοκής.