Πλάτωνος, Πρωταγόρας και Πολιτεία: Συνολικά σχόλια διδακτέας και εξεταστέας ύλης

Πλάτωνος, Πρωταγόρας

Ενότητα 1η

• Προμηθέας < Πρό + μήδομαι: πρώτα σκέφτομαι και μετά ενεργώ
• Επιμηθέας < επί + μήδομαι: πρώτα ενεργώ και μετά σκέφτομαι

Γιατί ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί μύθο για να πείσει τον Σωκράτη ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται;

Ο μύθος αποτελούσε ανέκαθεν μία μέθοδο διδασκαλίας και παραδειγματισμού. Μέσα από τον μύθο, οι μάζες κατανοούν καλύτερα τα διάφορα διδάγματα για την ηθική, την αρετή, την πολιτική και γενικώς, για τα διάφορα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα, με τα οποία ασχολούνταν τόσο οι σοφιστές όσο και ο Σωκράτης και ο κύκλος του. Μάλιστα, αξίζει να σημειωθεί ότι ο Σωκράτης ήταν αυτός που έστρεψε το ενδιαφέρον της φιλοσοφίας κατ’ αποκλειστικότητα στα ζητήματα που αφορούν τον άνθρωπο και την κοινωνία του, ενώ οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι ασχολούνταν με τη φύση και τα φυσικά φαινόμενα.

Επιπλέον, ο μύθος έχει χρονική αοριστία (δεν αναφέρεται συγκεκριμένα στο πότε έγινε η δημιουργία του ανθρώπου και των υπόλοιπων έμβιων όντων), έχει λαϊκότροπο ύφος, με αποτέλεσμα να είναι σαφής και κατανοητός από την πλειονότητα, έχει απλό σύνταξη, παρατακτική, με μικρές, κοφτές προτάσεις και όχι υποτακτικό και σύνθετο λόγο. Στον μύθο, κυριαρχούν τα ουσιαστικά και τα ρήματα, με απόρροια τη μεστότητα και πυκνότητα του λόγου. Έχει επίσης περίτεχνο ύφος και είναι σαφής και κατανοητός, αλλά και ευχάριστος για το κοινό. Ωστόσο, δεν έχει την επιστημονική εγκυρότητα που θα έπρεπε να έχει λόγω του ότι βασίζεται σε φανταστικά γεγονότα. Άρα, η χρήση του μύθου ως στοιχείο επιχειρηματολογίας δεν αποτελεί ισχυρό και αδιάβλητο στοιχείο.

Στην αρχαία ελληνική μυθολογία υπάρχει η κοσμογονία (μύθοι για τη δημιουργία του κόσμου), αλλά και η θεογονία (μύθοι για τη δημιουργία των θεών), οι οποίοι θυμίζουν μυθολογίες κάποιων θρησκειών, όπως της εβραϊκής Γένεσης και της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης του Χριστιανισμού. Ο Ησίοδος (αρχαίος Έλληνας ποιητής) δίνει περισσότερες πληροφορίες για τη γένεση των θεών παρά των ανθρώπων. Εδώ ο Πρωταγόρας παρουσιάζει μία ανθρωποκεντρική πλευρά της δημιουργίας του κόσμου και των ανθρώπων. Η αναφορά του Πρωταγόρα στους θεούς έρχεται σε αντίθεση με τον αγνωστικισμό των σοφιστών (οι σοφιστές δεν μπορούσαν να απαντήσουν στο ερώτημα αν υπάρχει ή όχι θεός). Ωστόσο, ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί την αναφορά στους θεούς όχι με θρησκευτική έννοια, αλλά συμβολική. Θέλει να δείξει ότι ο Δίας είναι το σύμβολο της νομοτέλειας στη φύση, ενώ οι υπόλοιπες θεότητες είναι τα όργανα αυτής της νομοτέλειας.

Ο άνθρωπος πλάστηκε στα έγκατα της Γης σύμφωνα με τον μύθο του Πρωταγόρα: Αρχέγονη αντίληψη για τη Μητέρα Γη, στη μήτρα της οποίας γονιμοποιήθηκαν όλα τα έμβια όντα και από εκεί προέκυψαν όλα τα αγαθά και κατά συνέπεια, από εκεί καλύπτονται και όλες οι ανάγκες του ανθρώπου. ~ Θηλυκή Θεότητα ~ στερεοτυπικό στοιχείο σε πολλές θρησκείες και μύθους.

Ο άνθρωπος πλάστηκε από χώμα και φωτιά. Αυτό αποτελεί ένα στοιχείο της φιλοσοφίας του Παρμενίδη (προσωκρατικός φιλόσοφος). ~ Απαντά και σε άλλους κοσμογονικούς μύθους.

Μοιρασιά του Επιμηθέα:

Μπορεί ο Επιμηθέας να μοίρασε όλες τις ιδιότητες στα ζώα και να άφησε τον άνθρωπο ανυπόδητο, γυμνό και απροστάτευτο και εκτεθειμένο στις δυσκολίες, ωστόσο η μοιρασιά που έκανε στα υπόλοιπα έμβια όντα είχε μία λογική. Σε κάποια ζώα έδωσε σωματική δύναμη, ενώ σε άλλα ταχύτητα, σε κάποια οπλές και κοφτερά δόντια και μεγάλο μέγεθος, ενώ σε κάποια άλλα μικρό σωματικό μέγεθος και ευελιξία (φυγή με πέταγμα) για να μπορούν να διαφεύγουν των δυσκολιών. Κάποια ζώα έχουν πλούσιο τρίχωμα και κάποια άλλα χοντρό δέρμα με ή χωρίς αίμα ώστε να αντέχουν στις καιρικές συνθήκες. Τέλος, κάποια ζώα είναι φυτοφάγα και με μεγάλη γονιμότητα ώστε να μην αφανιστούν και κάποια σαρκοφάγα, αλλά με μικρή γονιμότητα. Όλα αυτά υποδεικνύουν ότι με αυτή τη δίκαιη μοιρασιά των ιδιοτήτων στα ζώα εξασφαλίζεται η οικολογική ισορροπία, η ισορροπία του οικοσυστήματος.

Στη φύση, ισχύει γενικά ότι η όποια αδυναμία του ενός είδους καλύπτεται από τη δύναμη του άλλου (νόμος της αναπλήρωσης). Αυτό εφαρμόζεται και εδώ, με αποτέλεσμα η μοιρασιά του Επιμηθέα να καλύπτει ελλείψεις και αδυναμίες και να αντισταθμίζει προβλήματα και δυσκολίες. Οι αδυναμίες του ανθρώπου καλύπτονται από τη φωτιά και την έντεχνον σοφία που κλέβει ο Προμηθέας από τον Δία και χαρίζει στους ανθρώπους.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η παραλλαγή αυτού του μύθου απαντά και στον Ησίοδο όπου όμως ο Προμηθέας προβάλλεται ως ύπουλος και ασεβής, καθώς εξαπάτησε τον Δία και του έκλεψε τη φωτιά. Εδώ ο Προμηθέας προβάλλεται ως ευσεβής και ανθρωποκεντρικός ώστε να προστατεύσει και να ευεργετήσει τον άνθρωπο για να μην χαθεί από την υπεροχή των άλλων έμβιων όντων.

Πλάτωνος, Πρωταγόρας

Ενότητα 3η

ἄλογα: Τα έμβια όντα είναι άλογα, δηλαδή δεν έχουν την ικανότητα παραγωγής λόγου και σκέψης. Ωστόσο, οι σοφιστές υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος έχει έμφυτη την ικανότητα παραγωγής λόγου / γλώσσας. Αυτό δεν ισχύει σύμφωνα με τα ευρήματα της σύγχρονης γλωσσολογίας, καθώς η γλώσσα αποτελεί μία κατάκτηση του ανθρώπινου δυναμικού και είναι ένας ζωντανός οργανισμός που εξελίσσεται και μεταβάλλεται στην πάροδο των αιώνων. Δεν αποτελεί η γλώσσα ένα έμφυτο χαρακτηριστικό του ανθρώπου, αλλά πρέπει να εξασκηθεί για να την κατακτήσει, δηλαδή χρειάζεται γλωσσική διδασκαλία. 

ἀκόσμητον: Ο άνθρωπος μπορεί να είχε λόγο/ γλώσσα και σκέψη, αλλά στερούνταν του βιολογικού οπλισμού του, με αποτέλεσμα να είναι απροστάτευτος σε ποικίλες δυσκολίες της φύσης.

Τὸ ἀνθρώπον γένος: Οι άνθρωποι, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, αλλά και όλους του σοφιστές, συγκροτούν το ανθρώπινο γένος ανεξάρτητα από τις κοινωνικές και οικονομικές διαφορές τους ~ ανθρώπινα δικαιώματα, συμπερίληψη, καταπολέμηση του ρατσισμού, ισότητα

ἡ εἰμαρμένη ἡμέρα < μείρομαι (μοιράζω, -ομαι): Πρόκειται για την ημέρα που καθορίστηκε από τη μοίρα. Οι αρχαίοι Έλληνες, όπως και πολλοί αρχαίοι λαοί, πίστευαν στη μοίρα, αλλά δεν θεωρούσαν ότι τους επηρεάζει απόλυτα στη ζωή τους. Θεωρούσαν ότι, αν και υπάρχει η μοίρα, ο άνθρωπος είναι απόλυτα ελεύθερος και απόλυτα υπεύθυνος για τις επιλογές του. ~ πλήρωμα του χρόνου – αναφέρεται και σε άλλες μυθολογίες και θρησκείες (π.χ. στον Χριστιανισμό).

Δώρα του Προμηθέα στους ανθρώπους:

Τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί: Τεχνική γνώση (τεχνογνωσία της εποχής) και φωτιά: Κατασκευαστικές ικανότητες, εμπειρία και δεξιότητες σχετικές με πρακτικές τέχνες ώστε ο άνθρωπος να μπορέσει να καλύψει της βιολογικές του ανάγκες και να επιβιώσει, αλλά και καλλιτεχνικές γνώσεις και δεξιότητες ώστε ο άνθρωπος να μπορέσει και πάλι να καλύψει κάποιες βιολογικές ανάγκες και όχι να παραγάγει τέχνη με την έννοια της καλλιτεχνικότητας και της ευχαρίστησης, αλλά για το προς το ζην (π.χ. αρχιτεκτονική, γλυπτική, αγγειοπλαστική).

ἔμπυρος τέχνη: Η φωτιά ως πηγή ενέργειας και η πρακτική εφαρμογή τους στην καθημερινότητα του ανθρώπου.

Ωστόσο, ο άνθρωπος δεν αρκέστηκε στη δημιουργία τεχνικού πολιτισμού μόνο, αλλά προχώρησε και στη δημιουργία πνευματικού πολιτισμού (γλώσσα/γλωσσική κατάκτηση, θρησκεία, τέχνες/ καλλιτεχνία). Έτσι, σταδιακά ο άνθρωπος καλλιέργησε διάφορες αρετές, όπως η σοφία, η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και κατά συνέπεια, και η πολιτική αρετή, η οποία διδάσκεται και καλλιεργείται στον άνθρωπο. Άρα, έτσι ο Πρωταγόρας θα φτάσει στον τελικό του στόχο, δηλαδή να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, όπως είχε υποστηρίξει εξ αρχής στον διάλογό του με τον Σωκράτη.

Στοιχεία του Ήφαιστου και της Αθηνάς: Η θεά Αθηνά σχετίζεται με τις τεχνικές γνώσεις και γενικότερα, με τη σοφία, αλλά και την εργασία (Ἀθηνά Ἐργάνη) και ο Ήφαιστος σχετίζεται με τη φωτιά και την έμπυρον τέχνη, με την οποία έκανε ποικίλα κατασκευάσματα.

Πλάτωνος, Πρωταγόρας

Ενότητα 4^η

Ο άνθρωπος πήρε από τον Προμηθέα τη φωτιά και την ἔμπυρον τέχνην, δηλαδή όλες τις τεχνοκρατικές γνώσεις για να δημιουργήσει υλικοτεχνικό πολιτισμό και να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της καθημερινής του επιβίωσης στη φύση, καθώς δεν διέθετε τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες των ζώων. Ωστόσο, και αυτά τα στοιχεία δεν αρκούσαν, καθώς οι άνθρωποι δεν μπορούσα να συμβιώσουν και να δημιουργήσουν πολιτείες. Έτσι, εξακολουθούσαν να απειλούνται από τον αφανισμό ή την αλληλοεξόντωση.

Η λύση δίνεται με τη θεϊκή παρέμβαση, καθώς ο Δίας δίνει στον άνθρωπο την πολιτική αρετή. Έτσι, θεωρείται ότι ο άνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας, δηλαδή είχε μερίδιο στη θεϊκή ιδιότητα, συγγένεψε με τους θεούς και γι’ αυτό, δόθηκαν και τα πρώτα ερεθίσματα ώστε να δημιουργήσει θρησκείες. ~ Η θρησκεία αποτελεί στοιχείο του πολιτισμού κάθε λαού και εξασκεί τον άνθρωπο στην αυτοσυγκράτηση, τον αυτοέλεγχο και την αυτοπειθαρχία συντελώντας έτσι στην προσωπική του αρετή. Ειδικά στην αρχαία Ελλάδα, οι θρησκευτικές και λατρευτικές τελετές ήταν στοιχείο πολιτικής και κατά συνέπεια, καλλιεργούσε και την πολιτική συνείδηση των αρχαίων Ελλήνων.

Ένα άλλο στοιχείο του άυλου πολιτισμού είναι η γλώσσα, ο έναρθρος λόγος, που αποτελεί ένα ολόκληρο σύστημα φωνητικών σημείων με κάποια σημασία που συνδέονται μεταξύ τους. Η γλώσσα αποτελεί τον κυριότερο κώδικά επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους και μία από τις μεγαλύτερες κατακτήσεις του ανθρώπινου δυναμικού, καθώς πλάστηκε και διαμορφώθηκε από τον άνθρωπο και θα συνεχίσει να αναδιαμορφώνεται στην πάροδο των αιώνων. Αυτή η αντίληψη έρχεται σε αντίθεση με τη θεωρία των σοφιστών ότι η γλώσσα ήταν έμφυτη και δόθηκε φύσει (από το θείο) στον άνθρωπο. Σήμερα οι διάφορες γλωσσολογικές έρευνες συμφωνούν και επικυρώνουν την άποψη των σοφιστών, ότι δηλαδή η γλώσσα δεν είναι έμφυτη, αλλά αποτελεί αντικείμενο κατάκτησης του ανθρώπου.

Παράλληλα με τον υλικοτεχνικό πολιτισμό, αναπτύσσεται και καλλιεργείται και ο πνευματικός πολιτισμός του ανθρώπου, καθώς έχει εξασφαλιστεί η ασφάλεια της επιβίωσης μέσα στη φύση και η ικανοποίηση βοιωτικών αναγκών. Οι άνθρωποι ζούσαν απομονωμένοι, με αποτέλεσμα πάλι να κινδυνεύουν από τον αφανισμό. Ωστόσο, όταν συναθροίζονταν για να δημιουργήσουν πολιτείες, δεν τα κατάφερναν και πάλι κινδύνευαν από τον αλληλοαφανισμό. Έτσι, ο Δίας τούς έδωσε την πολιτική αρετή (αἰδώς και δίκη) ώστε να μπορούν να συγκροτήσουν πολιτείες και να συμβιώνουν αρμονικά. Επομένως, άρχισαν να τίθενται τα θεμέλια για την οργάνωση πολιτειών και διάφορων κοινωνικών σχηματισμών. ~ Μοτίβο του Θεού-πατέρα που λειτουργεί πάντα με αγαθότητα και στοργή για τους ανθρώπους, ένα στοιχείο που απαντά και στον Χριστιανισμό. ~ θεία πρόνοια ~ Εδώ ο Πρωταγόρας, παρόλο που είναι σοφιστής, δεν λειτουργεί με αγνωστικισμό, αλλά παραδέχεται την ύπαρξη και δράση του Δία, η οποία μάλιστα είναι ευεργετική και ωφέλιμη για την ανθρωπότητα.

Πολιτική αρετή = αἰδώς και δίκη

αἰδώς: Η ηθική συνείδηση κάθε ατόμου (προσωπική ηθική), η εντροπή, η συστολή, ο σεβασμός σε θετό και άγραφο δίκαιο, ο αυτοσεβασμός, ο αυτοέλεγχος και η αυτοπειθαρχία, το φιλότιμο ~ βασικές ιδιότητες που συγκρατούν τους ανθρώπους – πολίτες από ανούσιες πράξεις που θα βλάψουν το σύνολο, γιατί προκαλούν τύψεις και ενοχές.

Δίκη: Δικαιοσύνη, το αίσθημα της δικαιοσύνης που μπορεί να προκύψει από γραπτούς και άγραφους νόμους.

Αἰδώς και Δίκη ~ αξίες που κρατούν δέσμιους ψυχικά τους ανθρώπους ώστε να αποφεύγονται αδικίες και παρανομίες και ατασθαλίες και να επιτυγχάνεται αντίστοιχα η ομαλή κοινωνικοποίηση και συμβίωση των μελών της κοινωνίας. Έτσι, δημιουργείται η βάση της κοινωνικής συμβίωσης των ανθρώπων και προκύπτουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για περαιτέρω πολιτισμική και υλική ανάπτυξη.

Η αἰδώς και η δίκη δίνονται στους ανθρώπους από τον Ερμή. Η ερώτηση του Ερμή ανήκει στη σφαίρα της θυμηδίας, δηλαδή είναι ελαφρώς ειρωνική και σαρκαστική, χαρακτηριστικό του μύθου που πρέπει να έχει αμεσότητα, παραστατικότητα και ζωντάνια. Η πολιτική αρετή πρέπει να κατανεμηθεί σε όλους τους ανθρώπους, εν αντιθέσει με τις υπόλοιπες τέχνες.

Πρέπει όλοι οι άνθρωποι να μετέχουν στην αἰδώ και τη δίκη, άρα να έχουν καλλιεργήσει την πολιτική αρετή, διαφορετικά δεν θα μπορούν να υπάρξουν βιώσιμοι κοινωνικοί σχηματισμοί. Η ακραία άποψη του Δία είναι ότι, όσοι δεν μετέχουν στην πολιτική αρετή, πρέπει να καταδικάζονται σε θάνατο, την εσχάτη των ποινών. Η θανατική ποινή υπήρχε στην αρχαιότητα εν αντιθέσει με σήμερα που θεωρείται κατάφορη παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και εφαρμόζεται σε ελάχιστα κράτη του κόσμου, καθώς οι άνθρωποι έχουν διαμορφώσει άλλες κοινωνικοπολιτικές θεωρίες και προτάσσουν την αναγκαιότητα σωφρονισμού και επανένταξης στην κοινωνία και όχι, τον θάνατο.

Συμπέρασμα του Πρωταγόρα (Οὔτω δὴ, ὦ Σώκρατες, καὶ διᾶ ταῦτα…τούτου αἰτία): Το συμπέρασμα του Πρωταγόρα βγαίνει από έναν μύθο, οπότε δεν μπορεί να είναι απόλυτα ασφαλές. Επιπλέον, στηρίζεται στην Αθήνα και την προβάλλει ως ένα παράδειγμα πολιτικής ανάπτυξης, καθώς υποστηρίζει όλοι μετέχουν στα κοινά της πόλης αυτής, άρα καταλήγει στο γενικό συμπέρασμα ότι όλοι οι άνθρωποι μετέχουν της πολιτικής αρετής. Αυτό όμως δεν ισχύει, γιατί στην αρχαία Αθήνα μόνο οι ενήλικες άντρες, γνήσιοι Αθηναίοι πολίτες με οικονομική άνεση είχαν την ιδιότητα του πολίτη και κατά συνέπεια, τη συμμετοχή στην εκκλησία του δήμου. Άντρες χωρίς αυτά τα στοιχεία, γυναίκες και δούλοι δεν είχαν καν την ιδιότητα του πολίτη και το δικαίωμα συμμετοχής στα κοινά. Επομένως, το συμπέρασμα έχει σαθρά θεμέλια.

Τέλος, ο Πρωταγόρας δεν υποστηρίζει ότι η πολιτική αρετή είναι έμφυτη και δεν χρειάζεται καμία προσπάθεια κατάκτησης από τον άνθρωπο, αλλά πιστεύει το αντίθετο. Μπορεί το θείο να έδωσε την προδιάθεση στον άνθρωπο για αἰδώ και δίκην, αλλά στην πραγματικότητα, ο άνθρωπος πρέπει να καλλιεργήσει αυτήν την προδιάθεση, να εκπαιδευτεί και να καταβάλει προσωπικό αγώνα και προσπάθεια για να γίνει χρηστός και ενάρετος πολίτης. Διαφορετικά, αν δηλαδή ο άνθρωπος δεν κοινωνικοποιηθεί ούτε πολιτικοποιηθεί ομαλά, θα αποτελεί πρόβλημα για το κοινωνικό σύνολο. Έτσι, επιβεβαιώνεται ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται και παρουσιάζεται και η ανάγκη διδασκαλίας της για τη συγκρότηση βιώσιμων κοινωνικών σχηματισμών.

Η πολιτική αρετή είναι καθολική και πρέπει να διδάσκεται σε όλους τους ανθρώπους, αλλά αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό δημοκρατικών κοινωνιών και πολιτών, οι οποίοι έχουν αντιληφθεί τα δικαιώματά τους και τις υποχρεώσεις τους και είναι έτοιμοι και πρόθυμοι για πολιτική συμμετοχή και ενασχόληση με τα κοινά.

Πλάτωνος, Πολιτεία

Ενότητα 11^η

Αλληγορία του σπηλαίου: Πρόκειται για μια ιστορία με ποικίλους συμβολισμούς που εννοούν πολύ βαθύτερα πράγματα από αυτά που δηλώνουν. Ο αναγνώστης λοιπόν, καλείται να σκεφτεί και να ερμηνεύσει αυτούς τους συμβολισμούς ώστε να οδηγηθεί στα συμπεράσματα και να εκμαιεύσει την αλήθεια. Η αλληγορία είναι ένας εκφραστικός τρόπος, με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέει και άλλα εννοεί.

Η αλληγορία χρησιμοποιείται για να μυηθεί ο αναγνώστης ή ο ακροατής σε αυτά τα σημαντικά διδάγματα που θέλει να μεταδώσει ο εκάστοτε συγγραφέας/ομιλητής με έναν τρόπο απλό, σαφή, κατανοητό, λιτό (εκφραστική λιτότητα) και λίγο απλοϊκό.

Τα διδάγματα του αλληγορίας του σπηλαίου είναι το σκότος στο οποίο βρίσκεται ο άνθρωπος όταν δεν έχει διδαχθεί την πολιτική αρετή και πώς μπορεί η διδασκαλία της πολιτικής αρετής να τον φέρει στη γνώση για τη δημιουργία του κατάλληλου πολιτεύματος και την επίτευξη της κοινωνικής συμβίωσης με μία δικαιοσύνη και ισορροπία.

Επιπρόσθετα εκφραστικά μέσα: διάλογος, απεύθυνση σε β’ ενικό, προτρεπτική προστακτική, οπτικές, ακουστικές και στατικές εικόνες, μία παρομοίωση ~ συντελούν στην αμεσότητα και γλαφυρότητα της περιγραφής των δεσμωτών.

Συμβολισμοί και η ερμηνεία τους:

Δεσμώτες: Απαίδευτοι άνθρωποι και πολίτες που δεν έχουν αποκτήσει την απαιτούμενη παιδεία και την κατάλληλη διδασκαλία της πολιτικής αρετής, με απόρροια να πιστεύουν σε πλάνες και να ζουν στο σκότος και την αμάθεια.

Σπήλαιο: Συμβολίζει τον κόσμο των αισθήσεων, την αισθητή πραγματικότητα που όμως σε κάποιες περιπτώσεις είναι απατηλή.

Σκιές: Προκαλούνται από τα ξύλινα απεικάσματα που αντανακλώνται από το φως της φωτιάς στα τείχη του σπηλαίου. Είναι είδωλα και απεικάσματα της πραγματικότητας, τα αντίγραφα των ιδεών, όχι η ίδια η πραγματικότητα και η γνώση. Επομένως, οδηγούν τους δεσμώτες στην πλάνη και την αμάθεια.

Περιοχή του φωτός: Ο κόσμος των ιδεών, η αληθινή πραγματικότητα που ο άνθρωπος πρέπει να κατακτήσει.

Φως: Η πραγματική αλήθεια, οι ιδέες, το αγαθόν, η παιδεία, η γνώση.

Πορεία των δεσμωτών προς το φως: Η εκπαιδευτική διαδικασία που συμβολίζει την πορεία του ατόμου προς τη γνώση, την αλήθεια, τη μάθηση. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι κάποιοι από τους δεσμώτες δεν αντέχουν το δυνατό φως, δηλαδή τη γνώση και την αλήθεια, και επιστρέφουν στο σκότος. Πολλές φορές οι άνθρωποι δεν μπορούν να αντέξουν την αλήθεια ή δεν τους συμφέρει, με αποτέλεσμα να προτιμούν την άγνοια και την αμάθεια.

Δεσμά και υποχρεωτική καθήλωση των δεσμωτών: Την αμάθεια, την απαιδευσία των ανθρώπων που τους κρατούν στο σκότος και τους εμποδίζουν να γνωρίζουν τις ιδέες και το αγαθόν. Άρα, η κατάκτηση της αλήθειας και της γνώσης συνεπάγεται την απελευθέρωση του ανθρώπου από τα δεσμά, με απόρροια η ελευθερία να απαιτεί την παιδεία και τη γνώση.

Ομοιότητες πλατωνικών και νεοπλατωνικών συστημάτων και θεωριών με τον Χριστιανισμό:

• Χρήση αλληγοριών και από τον Χριστό (παραβολές) με στόχο τη διδασκαλία του κοινού του.
• Το αγαθόν, οι ιδέες σχετίζονται και αναφέρονται συμβολικά με το φως. Αυτό το στοιχείο απαντά και στον Χριστιανισμό, καθώς ο Θεός είναι το φως στη ζωή μας και μας βοηθά να κατακτήσουμε την αλήθεια. Αντίστοιχα, το σκοτάδι (σκότος, ζόφος) σχετίζεται με το ο,τιδήποτε είναι αντίθετο στον Θεό και την αληθινή ζωή.
• Αθανασία της ψυχής
• Τριμερής διάκριση της ψυχής, η οποία απαντά και στην τριμερή διάκριση του θεού στον Χριστιανισμού (Τριαδικός Θεός).

Αλληγορία του σπηλαίου και Τα παράθυρα του Καβάφη

Το ποιητικό υποκείμενο βρίσκεται εγκλωβισμένο σε σκοτεινές κάμαρες που παραπέμπουν τον σκοτεινό χώρο της σπηλιάς της αλληγορίας. Η ελευθερία του στερείται. Αναζητά απεγνωσμένα τα παράθυρα που θα τον οδηγήσουν στο φως, δηλαδή στη γνώση, την αλήθεια, την απελευθέρωση. Εντούτοις, δεν τα βρίσκει και τελικά, δεν θέλει να τα βρει, καθώς φοβάται ότι η αποκάλυψη της αλήθειας και η κατάρριψη κάποιων μύθων δεν του αποβούν σε καλό, θα του προκαλέσουν περισσότερες αμφιβολίες και περισσότερα προβλήματα. Επομένως, αποφασίζει να επαναπαυτεί στην άγνοια και τον σκοταδισμό του, καθώς έτσι νιώθει ασφάλεια. Ωστόσο, το ποιητικό υποκείμενο έχει επίγνωση της σκλαβιάς του και του σκοταδισμού του, κάτι που δεν συμβαίνει με τους δεσμώτες και εσκεμμένα παραιτείται από τον αγώνα για φως και αλήθεια.

Αλληγορία του σπηλαίου και το ποίημα του Καβάφη, Τείχη

Το ομιλούν ποιητικό υποκείμενο βρίσκεται εγκλωβισμένο σε τείχη, όπως οι δεσμώτες στη σπηλιά. Έχει ωστόσο, επίγνωση του εγκλωβισμού και της σκλαβιάς του. Κατηγορεί μάλιστα, αυτούς που έκτισαν τα τείχη γύρω του και τον φυλάκισαν χωρίς αιδώ, συστολή και με απάνθρωπο τρόπο. Επομένως, ενδεχομένως να μεταφέρεται ένα βαθύτερο κοινωνικό μήνυμα για τους πολιτικούς ιθύνοντες και άτομα με εξουσία που φυλακίζουν ανθρώπινες συνειδήσεις και καταρρίπτουν ανθρωπιστικές αξίες. Ο πρωταγωνιστής απελπίζεται, γιατί ξέρει ότι πρέπει να κατακτήσει τη ζωή έξω από τα τείχη, δηλαδή την αλήθεια και τη γνώση θεωρώντας μάλιστα ότι έχει πολλά να προσφέρει. Άρα, έχει επίγνωση της σκλαβιάς και του αγώνα για απελευθέρωση, γνώση, παιδεία, αλήθεια και κοινωνικοπολιτική προσφορά, ένα στοιχείο που δεν απαντά στους δεσμώτες. Εντούτοις, κατηγορεί τον εαυτό του που δεν κατάλαβε πότε τον φυλάκισαν στερώντας του την ελευθερία της σκέψης, μεταφέροντας έτσι το κοινωνικοπολιτικό μήνυμα ότι όλοι πρέπει να είμαστε αφυπνισμένοι και υποψιασμένοι άνθρωποι και πολίτες και να κρίνουμε και να αξιολογούμε ο,τιδήποτε μας προβάλλεται.

Σύγχρονοι μηχανισμοί εξανδραποδισμού, σύγχρονοι δεσμώτες

Τη σημερινή εποχή, απαντούν δυστυχώς πολλοί μηχανισμοί εξανδραποδισμού που επιδιώκουν να οδηγήσουν τους ανθρώπους σε αγελαίες συμπεριφορές, καθιστώντας θύματα της μαζοποίησης και της προπαγάνδας. Τα ΜΜΕ και ειδικά, το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που προβάλλουν μια ψεύτικη ζωή και κίβδηλα πρότυπα. Τέλος, ακόμη και η υπερκατανάλωση μπορεί να θεωρηθεί ένας μηχανισμός υποδούλωσης του σύγχρονου ανθρώπου, καθώς μας δημιουργούνται συνεχώς νέες ανάγκες και απαιτήσεις του σύγχρονου βίου, με αποτέλεσμα να εργαζόμαστε ολοένα και περισσότερο για να τις καλύψουμε. Έτσι, χάνεται η αξία της εργασίας και της δημιουργίας, οι άνθρωποι αποκτούν άγχος και στρες, διότι νιώθουν λίγοι και ανεπαρκείς αν δεν μπορούν να έχουν όλη αυτήν την πληθώρα αγαθών και υπηρεσιών. Τέλος, η υπερκατανάλωση οδηγεί σε περιβαλλοντική ρύπανση με απόρροια της εξάντληση των φυσικών πόρων και την επιβάρυνση της Γης.

Πλάτωνος, Πολιτεία

Ενότητα 12^η

Η αλληγορία του σπηλαίου συμβολίζει την επίδραση που ασκεί η γνώση και η παιδεία στους ανθρώπους, καθώς τους οδηγεί στην αλήθεια και τις ιδέες. Μάλιστα, ο ορθώς πεπαιδευμένος, δηλαδή ο φιλόσοφος έχει την ηθική και πολιτική υποχρέωση να εκπαιδεύσει τους αμαθείς πολίτες, τις μάζες και να τους οδηγήσει στη γνώση και την αλήθεια. Έτσι, μέσα από τη διδασκαλία της πολιτικής αρετής, διαμορφώνονται οι σωστοί πολίτες, αποκτά ο καθένας τη θέση του στην πολιτεία, είναι αποδοτικός κι αυτό έχει ως αποτέλεσμα την εξασφάλιση της ευημερίας και της ευτυχίας όλων των πολιτών. Έτσι μόνο η πολιτεία μπορεί να λειτουργήσει σωστά και να ευημερήσει. 

Το θέμα αυτής της ενότητας που θέτει για συζήτηση ο Σωκράτης είναι η κοινωνική και ηθική ευθύνη των φιλοσόφων να απελευθερώσουν τους δεσμώτες από τα δεσμά τους, δηλαδή να διαφωτίσουν τις μάζες και να μορφώσουν τους ανθρώπους οδηγώντας τους από την απαιδευσία και την αμάθεια στο φως, την αλήθεια και τον κόσμο των Ιδεών. Επομένως, οι φιλόσοφοι πρέπει να αναλάβουν πολιτικές ευθύνες και να μην τις αρνούνται ούτε να υπεκφεύγουν.

Οι απαίδευτοι δεν μπορούν να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της πολιτείας αφενός γιατί στερούνται εκπαίδευσης και μόρφωσης, άρα δεν έχουν τις απαιτούμενες δεξιότητες για να κυβερνήσουν και να φερθούν διπλωματικά. Επιπλέον, δεν έχουν κάποιον υψηλό σκοπό και στόχο στη ζωή τους, με αποτέλεσμα να μην εμφορούνται από αγαθά κοινωνικοπολιτικά κίνητρα, αλλά να έχουν στόχο τον προσωπικό ευδαιμονισμό τους και την ικανοποίηση ιδιοτελών σκοπών, στόχων και συμφερόντων.

Αντιθέτως, οι πεπαιδευμένοι έχουν περισσότερες πνευματικές ενασχολήσεις και μπορούν να προσφέρουν πιο πολλά στον πολιτικό στίβο και την πολιτεία. Μάλιστα, αυτό δηλώνεται με μία παρομοίωση, ότι δηλαδή οι πεπαιδευμένοι είναι σαν να ζουν στα νησιά των Μακάρων. Υπήρχε μια λαϊκή δοξασία, κατά την οποία πέρα από τις στήλες του Ηρακλή (πέρα από το σημερινό Γιβραλτάρ) υπάρχουν κάποια νησιά όπου ζουν οι ήρωες και οι εκλεκτοί του ανθρώπινου γένους. Αυτή η δοξασία συμπίπτει με το μοτίβο του Παραδείσου που απαντά στον Χριστιανισμό και σε άλλες θρησκείες και δόγματα. Άρα, οι πεπαιδευμένοι έχουν κατακτήσει την απόλυτη ευτυχία και εσωτερική γαλήνη, ακριβώς γιατί έχουν ξεφύγει από τον νοητό και επίπλαστο κόσμο και έχουν κατακτήσει το Αγαθό, την απόλυτη γνώση και αλήθεια. Έτσι, έχουν όλα τα απαραίτητα εφόδια και τις αξίες για να ηγηθούν της πολιτείας.

Ωστόσο, οι ορθώς πεπαιδευμένοι δεν προτιμούν την ενασχόληση με την πολιτική, αλλά την αποκλειστική ενασχόληση με τον φιλοσοφικό λόγο και βίο. Παρόλο που έχουν τις απαιτούμενες γνώσεις και δεξιότητες, παρουσιάζουν εσωστρέφεια, έλλειψη ενασχόλησης με τα κοινά, απάθεια και αδιαφορία, αποστασιοποίηση έως και αποπολιτικοποίηση. Δεν θέλουν να αναλάβουν καμία εξουσία και ηγετική θέση που να αφορά την πολιτεία.

Βασικοί λόγοι αποπολιτικοποίησης των ορθώς πεπαιδευμένων – φιλοσόφων είναι:

• Η δυσαρέσκειά τους για την έντονη κοινωνική ζωή και δράση. Συνήθως αυτοί οι άνθρωποι προτιμούν την εσωστρέφεια και τη διακριτικότητα.
• Ο φόβος του μήπως κατηγορηθούν για αρχομανία, ιδιοτέλεια, ματαιοδοξία, δημαγωγία, λαϊκισμό και γενικά, εξυπηρέτηση προσωπικών συμφερόντων.
• Ο φόβος τους για την ψυχική φθορά που φέρνει η ενασχόληση με την πολιτική και η έντονη κοινωνικοπολιτική δράση.
• Ο φόβος τους μήπως δεν καταφέρουν να πετύχουν όλα όσα προσδοκούν οι άλλοι από αυτούς.

Ωστόσο, σύμφωνα με τον Σωκράτη, οι πεπαιδευμένοι – φιλόσοφοι πρέπει να αναγκάζονται να κατέβουν στη σπηλιά, δηλαδή να κατέβουν στον χώρο της πολιτικής και να έχουν ενεργό κοινωνικοπολιτική δράση ώστε να μεταλαμπαδεύσουν τις γνώσεις και την αλήθεια και στους αμαθείς πολίτες. Έτσι, θα ωφελήσουν την πολιτεία και θα την οδηγήσουν στην ευδαιμονία και την ευημερία.

Η παιδεία σύμφωνα με τον Πλάτωνα: Η παιδεία προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη παίς (παιδί), καθώς αφορά στην εκπαίδευση του παιδιού, τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και την κατάκτηση όλων των γνώσεων, των δεξιοτήτων και των μέσων που θα οδηγήσουν το άτομο στην ορθή διαμόρφωση του μυαλού και της ψυχής του. Η παιδεία πρέπει να οδηγεί πάντοτε στη διαφώτιση, στην κατάκτηση του Αγαθού και της απόλυτης και αντικειμενικής γνώσης και αλήθειας. Πρόκειται για μία ανοδική πορεία που οδηγεί τον άνθρωπο στην αυτοεξέλιξη, την αυτοβελτίωση και την προσωπική ανάπτυξη. Ακριβώς όμως επειδή είναι ανοδική είναι και δύσκολη, επίπονη και επώδυνη.

Τὰς βελτίστα φύσεις: Οι ορθώς πεπαιδευμένοι (φιλόσοφοι) δεν έχουν μόνο καταβάλει τις απαιτούμενες προσπάθειες για τη διάπλαση της προσωπικότητάς τους, αλλά έχουν και τις καλύτερες φύσεις, δηλαδή έχουν μία εξαιρετική προδιάθεση που με τη συνεχή εκπαίδευση και καλλιέργεια έχουν γίνει οι ιδανικοί για διακυβέρνηση.

Τὸ Άγαθόν: Η έννοια του αγαθού δεν έχει μία σαφή και συγκεκριμένη ερμηνεία στο φιλοσοφικό σύστημα του Πλάτωνα. Μπορεί να σημαίνει:

• Το είναι και ο,τιδήποτε συνέχει και διατηρεί το είναι
• Ο κόσμος, το σύμπαν, η ενότητα και η αρμονία του σύμπαντος
• Η αλήθεια, η γνώση που οδηγεί στην επιστήμη, ανεξάρτητη τις οποιεσδήποτε συνθήκες.
• Τὸ μέγιστον μάθημα, η μεγαλύτερη αξία που μπορεί να κατακτήσει ο άνθρωπος
• Είναι μία δύσκολη και επίπονη, ανοδική πορεία που πρέπει να κάνει κάθε άνθρωπος εάν θέλει να καλλιεργηθεί ουσιαστικά και να γνωρίσει τις Ιδέες.

Στην αρχαιότητα, ο χαρακτηρισμός ἀγαθός αποδιδόταν σε άντρες, οι οποίοι πληρούσαν το πρότυπο του ιδανικού άντρα σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής. Ήταν γενναίοι, ανδρείοι, είχαν αρετές στον κοινωνικοπολιτικό, αλλά και ιδιωτικό βίο, ήταν χρηστοί και ενάρετοι πολίτες και γενικώς, είχαν τα χαρίσματα του ιδανικού πολίτη και ανθρώπου.

Τη σημερινή εποχή, η λέξη αγαθός χρησιμοποιείται για αφελείς ανθρώπους που είναι υπερβολικά καλοί και αθώοι, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν να γίνουν θύματα των επιτήδειων. Επίσης, στον πληθυντικό (τα αγαθά), η λέξη αυτή δηλώνει τα υλικά αγαθά που έχουμε ανάγκη στην καθημερινότητά μας.

Γενικότερα, ο Πλάτων υποστήριξε στην Πολιτεία του ότι όλοι οι πολίτες πρέπει να εξαναγκάζονται σε έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής (είτε το επιθυμούν είτε όχι, είτε τους ευχαριστεί είτε όχι) ώστε να εξυπηρετείται το κοινό συμφέρον και όφελος και η πολιτεία να οδηγείται στην ανάπτυξη και την ευημερία. Αυτή η κάθετη και απόλυτη άποψη του Πλάτωνα οφειλόταν στα τρωτά σημεία της αθηναϊκής δημοκρατίας που τον είχαν απογοητεύσει δίνοντας την ευκαιρία σε πολλούς ισχυρούς άντρες να ασκήσουν δημαγωγία (προπαγάνδα) και να παραπλανήσουν το κοινό.

Ενότητα 13^η

Ο Γλαύκων, ο συνομιλητής του Σωκράτη, διατυπώνει με μία ρητορική ερώτηση την αμφισβήτησή του και την αντίθεσή του με την κάθετη και απόλυτη άποψη του Σωκράτη, ότι δηλαδή όλοι οι ορθώς πεπαιδευμένοι (φιλόσοφοι) πρέπει να εξαναγκαστούν να διαμορφώσουν μία ενεργό κοινωνικοπολιτική δράση και να ασχολούνται με πρακτικά πολιτικά ζητήματα ανεξάρτητα από τις επιθυμίες τους. Η άποψη του Γλαύκωνα είναι σωστή και εύστοχη, γιατί εξετάζει αυτό το ζήτημα υπό την οπτική γωνία του ατόμου-ανθρώπου και όχι του πολίτη. Αντιθέτως, με τον Πλάτωνα, που για αυτόν μόνο η πολιτική αρετή και η ιδιότητα του πολίτη έχουν αξία και υποστηρίζει ότι όλα πρέπει να γίνονται και να διαμορφώνονται με βάση το κοινό συμφέρον και το όφελος της πολιτείας.

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, μία πραγματικά δημοκρατική και ορθώς κυβερνούμενη πολιτεία πρέπει να στηρίζεται στους νόμους, οι οποίοι θα είναι ίσοι για όλους. Ο νόμος συγκροτεί τους πολίτες σε τάξη με την πειθώ, αλλά και τον εξαναγκασμό. Έτσι, τους οδηγεί στο κοινό συμφέρον και όφελος. Ο νόμος επίσης δημιουργεί αισθήματα δεσμών μεταξύ των πολιτών, ενισχύοντας έτσι τη συνεργασία τους ώστε να εξυπηρετηθεί και πάλι το κοινό όφελος. Επομένως, η πολιτεία πρέπει να παρεμβαίνει νομοθετικά στον ιδιωτικό και τον δημόσιο βίο ώστε να εξυπηρετείται το κοινό συμφέρον και όφελος και την προστασία των πολιτών. Ο Πλάτωνας υποστηρίζει ότι και η πειθώ και η βία αποτελούν θεμιτά μέσα για την εξασφάλιση της ευημερίας της πολιτείας.

Άρα, ο Πλάτωνας απαντά στον συλλογισμό του Γλαύκωνα σχετικά με την αδικία που βιώνουν οι φιλόσοφοι έχοντας εξαναγκαστεί να ασχοληθούν με την πολιτική. Υποστηρίζει ότι οι νόμοι με πειθώ και βία (εξαναγκασμό) πρέπει να οδηγούν τους φιλοσόφους, αλλά και όλους τους πολίτες σε μία συγκεκριμένη συμπεριφορά και δράση ώστε να εξασφαλιστεί η ευημερία της πολιτείας. Από τη στιγμή που εφαρμόζονται οι νόμοι και συντελούν στο γενικό συμφέρον και όφελος, κανένας δεν μπορεί να προσάψει την κατηγορία της αδικίας.

Στην πλατωνική Πολιτεία, οι σχέσεις μεταξύ των πολιτών πρέπει να είναι αρμονικές. Οι πολίτες πρέπει να συνεργάζονται και να συντελούν στην ευημερία της πολιτείας δείχνοντας αλληλεγγύη.

Στον Επιτάφιο λόγο του Περικλή, όπως καταγράφτηκες από τον Θουκυδίδη, γίνεται αναφορά στην ίδια αντίληψη με αυτήν του Πλάτωνα, όπως εκφράστηκε στην Πολιτεία από τον Σωκράτη, ότι δηλαδή έχει μεγαλύτερη αξία το κοινό συμφέρον και όφελος παρά το ατομικό. Πιο συγκεκριμένα, εάν το άτομο ευτυχεί και το σύνολο δυστυχεί, τότε το άτομο δεν μπορεί να βοηθήσει στην εξάλειψη αυτών των προβλημάτων ούτε να σώσει την κοινωνία. Αντιθέτως, όταν το άτομο δυστυχεί, ενώ το σύνολο ευτυχεί και προοδεύει, τότε θα δοθούν τα απαιτούμενα μέσα και κίνητρα ώστε το άτομο να μπορέσει να αναπτυχθεί και να ευημερήσει.