Σχεδιάγραμμα Εισαγωγής στα Λατινικά, Αθηνά Μαλαπάνη

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ ΣΤΑ ΛΑΤΙΝΙΚΑ

ΑΘΗΝΑ Ν. ΜΑΛΑΠΑΝΗ, ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

1. Βασικά εισαγωγικά στοιχεία – Οι επιρροές της Λατινικής

Η Ελληνική και η Λατινική αποτελούσαν τις κυρίαρχες γλώσσες της απέραντης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Στον ελληνόγλωσσο κόσμο της Ανατολής, ακόμη και μετά την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης, για αρκετούς αιώνες η Λατινική ήταν η επίσημη κρατική γλώσσα, δηλ. η γλώσσα της διοίκησης και των νόμων. Τη μακραίωνη συνύπαρξη των δύο μεγάλων κλασικών γλωσσών μαρτυρούν άφθονες λατινικές λέξεις που ενσωματώθηκαν στην ελληνική γλώσσα και χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα (π.χ. πόρτα, τίτλος κ.ά.).

Τα Λατινικά χρησιμοποιούνταν, καθ' όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα και του Ουμανισμού, ως γλώσσα της παιδείας, των γραμμάτων και των τεχνών καθώς και των επιστημών και των πρώτων Πανεπιστημίων. Ακόμη και όταν οι «εθνικές» γλώσσες εμφανίστηκαν στο λογοτεχνικό προσκήνιο (μετά το 10ο αι.), η Λατινική εξακολούθησε να κατέχει τη σημαντικότερη θέση στο ευρωπαϊκό πνευματικό γίγνεσθαι.

Ο σημαντικότατος ρόλος της αποδεικνύεται κατ' αρχήν από το γεγονός ότι οι περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες συνδέονται με αυτήν, λιγότερο ή περισσότερο στενά. Αρκετές από αυτές, οι λεγόμενες ρωμανικές ή λατινογενείς γλώσσες είναι απευθείας απόγονοι της δημώδους Λατινικής: Ιταλική, Γαλλική, Ισπανική, Πορτογαλική, Ρουμανική, Κουτσοβλαχική κ.ά. Αλλά και οι υπόλοιπες γλώσσες, π.χ. οι αγγλοσαξονικές (π.χ. τα Αγγλικά και τα Γερμανικά), εμπεριέχουν σε μεγάλο ποσοστό λέξεις λατινικής προέλευσης.

Η παγκοσμιότητα της γλώσσας των Ρωμαίων έχει, εκτός από τις γλωσσικές, επίσης και θρησκευτικές καθώς και πολιτιστικές διαστάσεις. Το δεύτερο μεγάλο δόγμα της χριστιανοσύνης, ο καθολικισμός, είχε ως πρόσφατα (1965) επίσημη γλώσσα τη Λατινική. 

Λατινικοί όροι απαντούν σε διάφορα πνευματικά πεδία, όπως από την τρέχουσα πολιτική μέχρι την ψυχολογία και τη φιλοσοφία. Έτσι, η Λατινική αναδεικνύεται συστατικό στοιχείο του ανθρώπινου πολιτισμού. Εφόσον έχει επιβιώσει γλωσσικά και πολιτισμικά δεν είναι «νεκρή» γλώσσα, λόγω της πληθώρας των επιδράσεών της.

2. Ορισμός: Τι είναι η λατινική γλώσσα;

Η λατινική γλώσσα ήταν η διάλεκτος των Λατίνων, δηλ. των κατοίκων της περιοχής του Λατίου, στην οποία βρίσκεται και η Ρώμη. Η διάλεκτος αυτή, όπως και άλλες διάλεκτοι της αρχαίας Ιταλίας (π.χ. η Φαλισκική, και η Οσκο-ουμβρική), ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή γλωσσική οικογένεια.

3. Οι ομοιότητες της Λατινικής με την Ελληνική οφείλονται:
4. στην κοινή καταγωγή από την Ινδοευρωπαϊκή (π.χ. duo-δύο, fero-φέρω, pater -πατήρ),
5. στα πολιτιστικά και γλωσσικά δάνεια του ελληνικού αποικισμού στην κεντρική και κάτω Ιταλία, από τη Νεάπολη και την Κύμη μέχρι τη Σικελία
6. στην κατάκτηση της ελληνικής Ανατολής από τους Ρωμαίους.

Το πρώτο μεγάλο δάνειο των Ρωμαίων από τους Έλληνες ήταν το αλφάβητό τους: από την αποικία της Κύμης υιοθέτησαν τον 8ο/7ο αι. π.Χ. μια παραλλαγή ελληνικού δυτικού αλφαβήτου. Συνεπώς το «λατινικό» αλφάβητο, που σήμερα έχει γίνει παγκόσμιο κτήμα, είναι στην πραγματικότητα ελληνικό.

3. Πότε γεννήθηκε η Λατινική ή Ρωμαϊκή Λογοτεχνία; Σε ποιες περιόδους/ εποχές διακρίνεται;

Η ρωμαϊκή λογοτεχνία δεν είναι αυτοφυής, όπως η αρχαία ελληνική λογοτεχνία. Είναι μια λογοτεχνία «παράγωγη» -η πρώτη στην Ευρώπη: γεννήθηκε υπό την επίδραση της ελληνικής γραμματείας. Το 240 π.Χ. θεωρείται η «γενέθλιος» χρονολογία της. Τη χρονιά αυτή ένας Έλληνας αιχμάλωτος πολέμου από τον Τάραντα, ο Λίβιος Ανδρόνικος, οργανώνει στη Ρώμη παραστάσεις θεάτρου με ελληνικά έργα διασκευασμένα στα Λατινικά. Ο ίδιος μεταφράζει και την Οδύσσεια του Ομήρου. Έτσι, τίθενται οι ρίζες για τη δημιουργία της λατινικής λογοτεχνίας.

Περιγραφική διαίρεση:

• προκλασικήή αρχαϊκή εποχή (περ.ώς το 100 π.Χ.) 
• κλασικήεποχή (περ. ώς το θάνατο του Αυγούστου, το 14 μ.Χ.)
• μετακλασικήεποχή (ως τα μέσα του 3ου αι. μ.Χ.) και 
• Ύστερη Αρχαιότητα

Διάκριση με ιστορικά κριτήρια:

• δημοκρατική(ώς το 31 π.Χ., τη ναυμαχία του Ακτίου), 
• αυγούστεια(ώς το 14 μ.Χ.) και
• (πρώιμη, μέση, ύστερη) αυτοκρατορικήεποχή.

4. Ποιες είναι οι ομοιότητες της ελληνικής με τη λατινική/ρωμαϊκή λογοτεχνία;

Α. Το πρώτο και βασικό χαρακτηριστικό της ρωμαϊκής λογοτεχνίας είναι η στενή συνάφειά της με την ελληνική γλώσσα και γραμματεία. Πλήθος ελληνικές λέξεις, και μαζί μ' αυτές και τα αντίστοιχα πολιτισμικά φορτία, μεταφέρονται και πολιτογραφούνται στο ρωμαϊκό λεξιλόγιο - και συχνά έτσι επιβιώνουν μέχρι σήμερα στις ρωμανικές γλώσσες. 

Β. Η σχέση του Ρωμαίου λογοτέχνη με το ελληνικό πρότυπο είναι η δημιουργική πρόσληψη (imitatio) και ο ανταγωνισμός (aemulatio) που οδηγούν στην παραγωγή λόγιας και υψηλής λογοτεχνίας με προσωπικά χαρακτηριστικά. ~ Δημιουργική μίμηση των ελληνικών λογοτεχνικών έργων.

Γ. Ανάμειξη χρονικά διαφορετικών προτύπων.

Δ. Οι ιδιόρρυθμες αυτές συνθήκες οδηγούν σε μια επίσης ιδιόρρυθμη εξέλιξη των λογοτεχνικών ειδών: η κωμωδία - ο τελευταίος ώριμος καρπός των Ελλήνων - είναι το πρώτο είδος που ωριμάζει στη Ρώμη, ενώ το έπος - ο πρώτος ώριμος καρπός των Ελλήνων - ωριμάζει τελευταίο.

Ε. Οι Ρωμαίοι συχνά αλλοιώνουν ή μεταμορφώνουν τα ελληνικά είδη ή παράγουν νέα είδη: λ.χ. η ρωμαϊκή ελεγεία απέχει πάρα πολύ από την ελληνική ελεγεία, ενώ η σάτιρα είναι ένα σχεδόν νέο, καθαρά ρωμαϊκό, είδος.

Στ. Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι η προοδευτική εξειδίκευση του Ρωμαίου λογοτέχνη σε στενότερο ειδολογικό εύρος αλλά με περισσότερες αξιώσεις ποιότητας και βάθους.

Ζ. Με τη συνεχή καλλιέργεια ο λατινικός γραπτός λόγος εμπλουτίζεται, εξωραΐζεται, ωριμάζει και φθάνει σε αξιοθαύμαστο ύψος. Έτσι, η ώριμη ρωμαϊκή λογοτεχνία εμπεριέχει και εκφράζει τον ιδιάζοντα ιδεολογικό πλούτο της ρωμαϊκής κοινωνίας.

Συμπέρασμα: Τα φυσικά χαρακτηριστικά της Λατινικής - η στιβαρότητα, η λογική και συντακτική οργάνωση, η τάση για λιτό, συγκεκριμένο και κατανοητό λόγο - αναδεικνύονται και εμπλουτίζονται.

Προκλασική περίοδος και βασικοί δημιουργοί: Το πρώτο είδος που ωριμάζει στη Ρώμη είναι

• η κωμωδία ~ Λίβιος Ανδρόνικος, Ναίβιος, Πλαύτος και Τερέντιος, Καικίλιος
• Τραγωδία ~ Λίβιος Ανδρόνικος, Ναίβιος, Πακούβιος, Άκκιος
• Έπος ~ Λίβιος Ανδρόνικος, Έννιος, Λουκίλιος
• Πεζογραφία ~ Κάτων (ρήτορας, αλλά γράφει και άλλα κείμενα)

Κλασική περίοδος και βασικοί δημιουργοί: Κάτουλλος, Λουκρήτιος (ποίηση), Κικέρων (ρήτορας), Βεργίλιος, Οράτιος (ποίηση).

Μετά το 90 π.Χ., εμφανίζεται ένας μεγάλος αριθμός ταλέντων. Δημιουργούνται έργα που επέζησαν δύο χιλιάδες χρόνια, διαμόρφωσαν την έννοια του «κλασικού», συντήρησαν και αναγέννησαν επανειλημμένα την Ευρώπη.

Τι είναι το κίνημα των Νεωτέρων;

Χαρακτηριστική για την εποχή αυτή είναι επίσης η λογοτεχνική αναγέννηση που σηματοδοτείται από το «κίνημα των Νεωτέρων»: μεταφυτεύεται στη Ρώμη το «μονερνιστικό» ρεύμα της λογοτεχνικής σχολής του Καλλιμάχου. Οι «νεωτερικοί» ποιητές δημιουργούν πολύ καλοδουλεμένα ποιήματα, τα οποία διακρίνονται για τη συντομία τους, το σκοτεινό και υπαινικτικό ύφος, την εκλέπτυνση και τη λογιότητα. Πρόκειται για λυρική και ελεγειακή ποίηση, επύλλια και επιγράμματα.

5. Πεζογραφία – Οι χρόνοι του Κικέρωνα – Βασικοί εκπρόσωποι: Ο κορυφαίος εκπρόσωπος της πεζογραφίας, οΜάρκος Τύλλιος Κικέρων (106-44 π.Χ.), υπήρξε χωρίς άλλο πρώτα-πρώτα ένας από τους μεγαλύτερους ρήτορες της αρχαιότητας. Έγραψε πάνω από εκατό λόγους, από τους οποίους σώζονται περίπου οι μισοί (περίφημοι είναι π.χ. οι τρεις "καισαρικοί", οι τέσσερις "κατιλινικοί" και οι δεκατέσσερις "φιλιππικοί" του) και έχουν περιεχόμενο πολιτικό ή δικανικό. Εκτός από τη ρητορική πράξη επιδόθηκε και στη θεωρητική πραγμάτευση ζητημάτων σχετικών με τη ρητορεία και το ρήτορα.

Ο Βάρων είχε τη φήμη του "πιο καλλιεργημένου ανάμεσα στους Ρωμαίους και του καλύτερου γνώστη της λατινικής γλώσσας και όλης της αρχαιότητας: τόσο των ελληνικών όσο και των ρωμαϊκών πραγμάτων". Πράγματι έγραψε πάνω από 600 βιβλία ποικίλης ύλης. 

Ιούλιος Καίσαρ, Κορνήλιος Νέπως και Σαλλούστιος Κρίσπος: Διαπρέπουν στην ιστοριογραφία. 

Ποίηση:

• Κάτουλλος: Λυρικός ποιητής (λυρική και επιγραμματική ποίηση)
• Λουκρήτιος: Φιλοσοφικό έπος De rerum natura (Για τη φύση των πραγμάτων)
• Βάρων: Μενίππειες σάτιρες (Satutae Menippeae : εκατόν πενήντα βιβλία)

Αυγούστειοι χρόνοι: Ο Οκταβιανός Αύγουστος (αυτοκράτορας) και ο Μαικήνας υποστηρίζουν οικονομικά τους καλλιτέχνες της εποχής.

Ποίηση:

• Βργίλιος: Είναι αναμφίβολα ο «εθνικός ποιητής» των Ρωμαίων: η Αινειάδατου (Aeneis), που αποτελεί ίσως το «πιο κλασικό έργο όχι μόνο της ρωμαϊκής αλλά και ολόκληρης της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας», είναι ένας πολύπλοκος και πολυδιάστατος συνδυασμός της Οδύσσειας και της Ιλιάδας.
• Οράτιος: Λυρικός ποιητής – Επωδοί (Epodi) και Ωδές (Carmina). Σ' αυτόν ανέθεσε ο Αύγουστος τη σύνθεση τουΎμνου της Εκατονταετίας ( Carmen saeculare ) για την επίσημη έναρξη της «pax Augusta»το 17 π.Χ. Τα ευάριθμα και σύντομα ποιήματα του Οράτιου, καίτοι συχνά αρκετά δυσνόητα, αποτελούν κομψοτεχνήματα ποιητικής μικροτεχνίας.
• Οβίδιος, Τίβουλλος και Προπέρτιος: Μεταμόρφωσαν την ελεγεία. Σημαντικό έργο του Οβιδίου αποτελεί το έπος Μεταμορφώσεις.

Πεζογραφία: Τίτος Λίβιος (ιστοριογραφία) και Βιτρούβιος (De architectura – Περί της αρχιτεκτονικής)