Του γιοφυριού της Άρτας & Ερωφίλη του Γ. Χορτάτζη: Ανάλυση κειμένων, Αθηνά Ν. Μαλαπάνη, Φιλόλογος ΕΚΠΑ

Ανάλυση κειμένων: Του γιοφυριού της Άρτας και Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτζη

Καθηγήτρια: Αθηνά Ν. Μαλαπάνη, Φιλόλογος Πανεπιστημίου Αθηνών

Το δημοτικό τραγούδι "Του γιοφυριού της Άρτας" είναι ένα από τα πιο γνωστά και αγαπημένα παραδοσιακά τραγούδια της ελληνικής λαογραφίας. Αναφέρεται στο χτίσιμο του γεφυριού της Άρτας, ένα έργο μεγάλης σημασίας για την τοπική κοινωνία, και φέρει χαρακτηριστικά που συνδέονται με τις αντιλήψεις για τη μοίρα, τις θυσίες και τον κόσμο των υπερφυσικών δυνάμεων.

Θεματική Ανάλυση

Το τραγούδι αφηγείται την προσπάθεια των μαστόρων να χτίσουν το γεφύρι της Άρτας, το οποίο, όμως, κάθε βράδυ γκρεμίζεται. Η επαναλαμβανόμενη αποτυχία οδηγεί στην ανάγκη μιας υπερφυσικής λύσης, σύμφωνα με τη λαϊκή δοξασία, που προτείνει ότι για να σταθεροποιηθεί το κτίσμα πρέπει να θυσιαστεί ένα ανθρώπινο στοιχείο, δηλαδή να "στοιχειωθεί". Το πουλί που μιλά ανθρώπινη γλώσσα μεταφέρει το μήνυμα ότι μόνο με τη θυσία της γυναίκας του πρωτομάστορα μπορεί να χτιστεί το γεφύρι.

Η τραγική ειρωνεία εντείνεται όταν το μήνυμα στέλνεται στην πρωτομάστορα μέσω ενός ψεύδους: το δαχτυλίδι δήθεν έπεσε στη γέφυρα και χρειάζεται να το βρει. Έτσι, η γυναίκα παγιδεύεται, και τελικά στοιχειώνεται για να στεριώσει το γεφύρι. Οι τελευταίες στροφές περιγράφουν την κατάρα που ρίχνει η γυναίκα καθώς χτίζεται ζωντανή, ζητώντας το γεφύρι να τρέμει και οι περαστικοί να πέφτουν όπως πέφτουν τα φύλλα των δέντρων, εκτός αν περάσει ο μονάκριβος αδερφός της. Με προτροπή των μαστόρων, η γυναίκα μετριάζει την κατάρα της, καθώς φοβάται για τον αδερφό της που ζει στην ξενιτιά.

Σύμβολα και Μοτίβα

1. Η θυσία: Το κεντρικό θέμα του τραγουδιού είναι η έννοια της θυσίας. Στην παραδοσιακή κοινωνία, το χτίσιμο ενός μεγάλου έργου συνδέεται συχνά με τη θυσία ανθρώπινης ζωής, η οποία εξευμενίζει τις υπερφυσικές δυνάμεις που πιστεύεται ότι προκαλούν τα εμπόδια. Η θυσία της γυναίκας του πρωτομάστορα αντανακλά τις αρχαίες λαϊκές αντιλήψεις για τη σχέση μεταξύ ανθρώπου και κόσμου των δυνάμεων πέρα από την ανθρώπινη λογική.
2. Η μοίρα και το ριζικό: Η γυναίκα του πρωτομάστορα και οι αδερφές της αναφέρονται ως «κακογραμμένες», δηλαδή άτυχες. Η μοίρα είναι ένα από τα καθοριστικά στοιχεία της ζωής και το τραγούδι δείχνει πως το αναπόφευκτο της θυσίας είναι αποτέλεσμα αυτής της προκαθορισμένης μοίρας.
3. Το πουλί ως αγγελιοφόρος: Το πουλί στο τραγούδι είναι το μέσο μέσω του οποίου αποκαλύπτεται η λύση για το πρόβλημα του γιοφυριού. Αυτό το στοιχείο είναι συχνό στη λαογραφία, όπου τα πουλιά λειτουργούν ως αγγελιοφόροι των θεών ή άλλων ανώτερων δυνάμεων. Στην περίπτωση αυτή, το πουλί μεταφέρει μια ανθρώπινη φωνή που συνδέει το υπερφυσικό με το ανθρώπινο.
4. Η γέφυρα ως σύμβολο: Η γέφυρα, από τη φύση της, είναι ένα σημείο συνάντησης, μια δομή που ενώνει δύο κόσμους —εδώ τις δύο όχθες του ποταμού— και, συμβολικά, τον κόσμο των ζωντανών με τον κόσμο των νεκρών ή το ορατό με το αόρατο. Η διαδικασία χτισίματος και το γκρέμισμα της γέφυρας υποδεικνύει την αστάθεια του κόσμου χωρίς την απαραίτητη θυσία.

Δομή και Τεχνική

Το τραγούδι ακολουθεί τη γνωστή παράδοση του 15σύλλαβου, με δύο στίχους ανά στροφή. Ο ρυθμός του είναι σταθερός και ρέει φυσικά, κάτι που ενισχύει την προφορικότητα και την αφηγηματική του ικανότητα. Η χρήση επαναλήψεων ("ὁλημερὶς τὸ χτίζανε, τὸ βράδυ ἐγκρεμιζόταν") προσδίδει έναν ρυθμό που ενισχύει τη ματαιότητα της ανθρώπινης προσπάθειας χωρίς την επέμβαση υπερφυσικών δυνάμεων.

Ερμηνεία των Χαρακτήρων

1. Ο πρωτομάστορας: Αντιπροσωπεύει την αρχηγική μορφή που φέρει την ευθύνη για το έργο. Παρά τη δύναμη και την εξουσία του, είναι παγιδευμένος ανάμεσα στην ανθρώπινη προσπάθεια και την ανάγκη για υπερφυσική παρέμβαση.
2. Η γυναίκα του πρωτομάστορα: Είναι το θύμα μιας μοίρας που υπερβαίνει τις ανθρώπινες δυνάμεις. Η τραγικότητά της πηγάζει από την αθωότητά της και την εμπιστοσύνη που δείχνει στον άντρα της. Η κατανόηση της μοίρας της την οδηγεί σε μια μορφή λύτρωσης μέσω της κατάρας που ρίχνει στο τέλος.

Ηθική και Κοινωνική Διάσταση

Το τραγούδι αντικατοπτρίζει τις αρχαίες πεποιθήσεις περί υπερφυσικών δυνάμεων και τη σχέση τους με την ανθρώπινη ζωή. Η θυσία ενός αθώου ανθρώπου για το καλό του συνόλου, έστω και αν αυτή η θυσία φαίνεται άδικη, ήταν κάτι που η κοινότητα αποδεχόταν στο πλαίσιο της αντίληψης για την ισορροπία του κόσμου.

Παράλληλα, αναδεικνύεται ο φόβος της κοινωνίας για το άγνωστο και το αόρατο, όπως και η συνείδηση της μοίρας και του ριζικού, που ξεπερνά την ανθρώπινη προσπάθεια και την εξουσία.

Πηγή: ChatGPT

Γεώργιος Χορτάτσης, Ερωφίλη

Ανάλυση του χωρίου του βιβλίου Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Γ’ Γυμνασίου

Καθηγήτρια: Αθηνά Μαλαπάνη, Φιλόλογος Πανεπιστημίου Αθηνών

Αυτό το απόσπασμα από την Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτση παρουσιάζει μια έντονη και βαθιά συναισθηματική συνομιλία ανάμεσα στους δύο πρωταγωνιστές, την Ερωφίλη και τον Πανάρετο. Στο κείμενο εκφράζονται τα συναισθήματά τους, οι φόβοι, οι αμφιβολίες και η ένταση του πάθους που τους ενώνει.

1. Ο Έρωτας και η Αυτοθυσία

Η Ερωφίλη, εξομολογούμενη την αγάπη της, αποκαλύπτει ότι η ομορφιά της, είτε είναι αληθινή είτε όχι, αντλεί την αξία της από την αγάπη που έχει για τον Πανάρετο. Αυτή η φράση τονίζει ότι η αληθινή αξία της ύπαρξής της γεννιέται από τη σχέση της με εκείνον, δείχνοντας πόσο έχει ταυτιστεί η ίδια με τον αγαπημένο της. Η δήλωση ότι για σέναν εγεννήθηκε στον κόσμο το κορμί μου τονίζει την αφοσίωσή της και τη διάθεσή της για αυτοθυσία.

2. Η Φλόγα της Αγάπης και ο Φόβος

Ο Πανάρετος εκφράζει την ανησυχία του για το εάν αυτή η έντονη αγάπη μπορεί να σβηστεί ή να μειωθεί από τα λόγια ή τις συνθήκες. Η φράση νερό δεν έσβησε φωτιά ποτέ λειτουργεί εδώ ως μεταφορά για να τονίσει ότι, ενώ η αγάπη τους είναι ισχυρή, οι ανησυχίες και οι φόβοι του δεν μπορούν εύκολα να κατευναστούν. Ο Πανάρετος προτρέπει την Ερωφίλη να μην παραδοθεί στις απαιτήσεις του βασιλιά και να παραμείνει πιστή, φοβούμενος ότι θα χάσει τον έρωτά της.

3. Η Απόλυτη Εμπιστοσύνη της Ερωφίλης

Η Ερωφίλη, απαντώντας στους φόβους του Πανάρετου, προσπαθεί να τον καθησυχάσει, δείχνοντας την αφοσίωσή της και επιβεβαιώνοντάς του ότι η αγάπη της είναι αγνή και απόλυτη. Εκφράζει την αδυναμία της να βρει την αιτία για την οποία ο Πανάρετος αισθάνεται φόβο, διαβεβαιώνοντάς τον ότι ο έρωτάς της είναι πιστός και δυνατός. Μέσω των εκφράσεων αυτών, η Ερωφίλη φαίνεται έτοιμη να αναμετρηθεί με κάθε πρόκληση για χάρη της αγάπης τους.

4. Έρωτας και Θάνατος

Καθώς συνεχίζει, η Ερωφίλη εκφράζει τη δέσμευσή της στον Πανάρετο ακόμα και μετά θάνατον, δείχνοντας τη δύναμη και την ανθεκτικότητα της αγάπης της. Ο όρκος της, να είναι μαζί του ακόμη και στον Άδη, αποκαλύπτει την τραγική ένταση της αγάπης τους και την αποφασιστικότητα της να τον ακολουθήσει πέρα από τη ζωή.

5. Ο Τραγικός Φόβος του Πανάρετου

Ο Πανάρετος, στο τέλος, εκφράζει έναν ανεξήγητο φόβο ότι θα χάσει αυτό που τόσο πολύ επιθυμεί και αγαπά. Παρόλο που γνωρίζει την αφοσίωση της Ερωφίλης, ο φόβος ότι θα χάσει την αγάπη της τον κυριεύει. Αυτή η ανασφάλεια του Πανάρετου αποκαλύπτει το τραγικό στοιχείο της σχέσης τους, υποδηλώνοντας ότι η αγάπη τους βρίσκεται υπό απειλή.

Συνοπτική Ερμηνεία

Το απόσπασμα αυτό ενσωματώνει έντονα συναισθηματικά στοιχεία, που τονίζουν τον τραγικό τόνο της ιστορίας τους. Μέσα από τα λόγια τους, αποκαλύπτεται η θυσιαστική αγάπη και η αδυναμία τους να ξεπεράσουν τους εξωτερικούς παράγοντες που απειλούν τον έρωτά τους. Ο Χορτάτσης καταφέρνει να αποτυπώσει την ένταση και την αφοσίωση ενός έρωτα που συγκρούεται με τη μοίρα και την εξουσία, και μέσα από την ποιητική γλώσσα του, αναδεικνύει την καθολικότητα των συναισθημάτων αυτών.

Γενικές πληροφορίες για το έργο

Η Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτση είναι ένα από τα πιο σημαντικά έργα της Κρητικής Αναγέννησης και ανήκει στο είδος της τραγωδίας. Γράφτηκε κατά τον 16ο αιώνα και αποτελεί κεντρικό κομμάτι της κρητικής λογοτεχνίας, αντλώντας έμπνευση από τις αρχαίες τραγωδίες, το θέατρο της Αναγέννησης, αλλά και από το κλίμα της βενετοκρατούμενης Κρήτης.

Πλοκή και Χαρακτήρες

Η υπόθεση της Ερωφίλης εκτυλίσσεται γύρω από την απαγορευμένη αγάπη ανάμεσα στην Ερωφίλη, κόρη του βασιλιά της Αιγύπτου, και τον Πανάρετο, έναν νεαρό ευγενή της αυλής του βασιλιά. Η Ερωφίλη και ο Πανάρετος αγαπιούνται παράφορα, αλλά ο βασιλιάς πατέρας της, που προορίζει την κόρη του για πολιτικό γάμο, δεν εγκρίνει τη σχέση τους. Όταν ανακαλύπτει την αγάπη τους, εξοργίζεται και διατάζει τον αποκεφαλισμό του Πανάρετου. Η τραγική πλοκή κορυφώνεται όταν η Ερωφίλη αυτοκτονεί από θλίψη και η ιστορία καταλήγει με εκδίκηση κατά του βασιλιά από το πλήθος.

Κεντρικά Θέματα

Η Ερωφίλη εξετάζει κεντρικά ζητήματα, όπως η σύγκρουση μεταξύ προσωπικής επιθυμίας και κοινωνικών κανόνων, η θυσιαστική αγάπη και η εκδίκηση. Μέσα από τη σχέση της Ερωφίλης και του Πανάρετου, ο Χορτάτσης σχολιάζει τις επιπτώσεις της αυταρχικής εξουσίας, αλλά και την ένταση του πάθους, που οδηγεί τελικά σε τραγική κατάληξη.

Στυλ και Γλώσσα

Η γλώσσα της Ερωφίλης είναι πλούσια, με έντονο ποιητικό χαρακτήρα και πολλά λυρικά στοιχεία. Είναι γραμμένη σε δεκαπεντασύλλαβο ιαμβικό στίχο, που είναι χαρακτηριστικός της κρητικής λογοτεχνίας, και διαθέτει έναν έντονο, εκφραστικό λόγο που αναδεικνύει τις ψυχολογικές εντάσεις των χαρακτήρων.

Η Σημασία της Ερωφίλης

Η Ερωφίλη θεωρείται μια από τις σπουδαιότερες κρητικές τραγωδίες και ένα αριστούργημα του ελληνικού θεάτρου της Αναγέννησης. Ενσωματώνει στοιχεία της ελληνικής και ευρωπαϊκής δραματουργίας, καθιστώντας την έργο που αντανακλά το πολιτιστικό και κοινωνικό πλαίσιο της Κρήτης εκείνης της εποχής. Παράλληλα, αποτελεί ένα έργο που αντέχει στον χρόνο λόγω της οικουμενικότητας των θεμάτων του, όπως η αγάπη, η ελευθερία και η αντίσταση στην τυραννία.

Η τραγωδία αυτή έχει παραμείνει ένα από τα πιο μελετημένα και πολυπαιγμένα έργα της ελληνικής δραματουργίας και έχει συμβάλει σημαντικά στην κατανόηση της αναγεννησιακής λογοτεχνίας της Κρήτης.