Ἑλένη του Ευριπίδη – Ανάλυση προλόγου (στ. 1-82) Καθηγήτρια: Αθηνά Ν. Μαλαπάνη

Ἑλένη του Ευριπίδη – Ανάλυση προλόγου (στ. 1-82)

Καθηγήτρια: Αθηνά Ν. Μαλαπάνη

Η ανάλυση των στίχων από την τραγωδία "Ελένη" του Ευριπίδη παρέχει μια βαθύτερη κατανόηση της κατάστασης της Ελένης, των ελπίδων της και των απειλών που αντιμετωπίζει. Ας εξετάσουμε τις ερωτήσεις μία προς μία:

1. Σε ποια κατάσταση βρίσκεται τώρα η Ελένη; Ποια είναι τα πρόσωπα και ο τόπος της τραγωδίας;

Στους παρεχόμενους στίχους, η Ελένη βρίσκεται σε μια αβέβαιη και δύσκολη κατάσταση. Αν και αρχικά περιγράφεται η καταγωγή της, η επίκαιρη κατάσταση της Ελένης είναι ότι βρίσκεται αποκομμένη από τη Σπάρτη. Ο Δίας, μέσω του Ερμή, την έχει μεταφέρει στο νησί Φάρο, στην Αίγυπτο, όπου κατοικεί υπό την προστασία του Πρωτέα. Στον Όµηρο, ο Πρωτέας ήταν θαλάσσια θεότητα. O Eυριπίδης όµως τροποποιεί στο σηµείο αυτό τον µύθο και τον παρουσιάζει ως θνητό βασιλιά.

Ο τόπος της τραγωδίας είναι η Αίγυπτος (νησί της Αιγύπτου, Φάρος - η Φάρος είναι ένα νησί που βρίσκεται κοντά στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου) που βρίσκεται κοντά στον ποταμό Νείλο, ο οποίος ξεχείλιζε και πλημμύριζε τη χώρα, με αποτέλεσμα τα γόνιμα εδάφη της. Η σύνδεση µιας χώρας, µιας περιοχής, µιας πόλης µε το ποτάµι της είναι τυπική έκφραση στην τραγωδία.

Ο Πρωτέας είχε παντρευτεί μία Νηριίδα (θαλάσσια θεότητα), την Ψαμάθη, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά, έναν γιο και μία κόρη.

Ονόματα των τέκνων του Πρωτέα:

1. Θεοκλύμενος = αυτός που σέβεται στη ζωή του τους θεούς (σύµφωνα µε την ετυµολογία της λέξης: θεός + κλύω = ακούω) ή αυτός που έγινε ονοµαστός από θεϊκή εύνοια (σύµφωνα µε την ετυµολογία: θεός + κλύμενος = διάσηµος). Υποστηρίζεται από κάποιους µελετητές ότι η φράση γιατί σεβόταν στη ζωή του τους θεούς δεν υπήρχε στο κείµενο του Ευριπίδη, αφού η συμπεριφορά του Θεοκλύµενου δεν συμφωνεί µε το περιεχόμενο της φράσης αυτής.
2. Ειδώ ή Θεονόη: Eίναι το χαϊδευτικό όνομα της Εἰδοθέας. Eιδοθέα σηµαίνει είτε αυτή που έχει τη µορφή µιας θεάς (στα αρχαία εἷδος = µορφή), άρα και την οµορφιά της, είτε αυτή που γνωρίζει τα θεϊκά πράγµατα (ἡ τὰ θεῖα εἰδυῖα). Θεονόη (θεὸς + νοῦς) = αυτή που καταλαβαίνει τα θεία.

Γέννηση της Ελένης: Η Ελένη γεννήθηκε από τον Τυνδάρεω και τη Λήδα. Ωστόσο, υπάρχει μία μυθολογική εκδοχή που λέει ότι η Λήδα έμεινε έγκυος από τον Δία, ο οποίος είχε μεταμορφωθεί σε κύκνο και έτσι, ήρθε σε επαφή με τη Λήδα και την κατέστησε έγκυο στην Ελένη. H Ελένη, και µέσα από τα λόγια της ο Eυριπίδης, αµφισβητεί τη µυθολογική παράδοση σχετικά µε την καταγωγή της.

 Λεζάντα 1: Gustave Moreau, Λήδα (πίνακας του 1865-75)

Ετυμολογία του ονόματος της Ελένης: Υπάρχουν διαφορετικές εκδοχές για την προέλευση του ονόµατος Eλένη. ∆ύο από αυτές είναι: α) από τη ρίζα ελ – του ρήµατος εἶλον (από το ρήμα  αἱρῶ = κυριεύω, καταστρέφω), β) από το ουσιαστικό ἑλένη ή ἑλάνη = λαµπάδα, οπότε το Eλένη θα σήµαινε φως, λάµψη.

Η Ελένη είναι σε κατάσταση απόγνωσης, απελπισίας, θλίψης και φόβου. Άρα, βρίσκεται σε μία πολύ δύσκολη ψυχολογική και πιεσμένη συναισθηματική κατάσταση. Βρίσκεται στην Αίγυπτο ως φιλοξενούμενη του βασιλιά Πρωτέα, ο οποίος, όσο ζούσε, προστάτευε την τιμή της. Ωστόσο, ο Πρωτέας έχει πεθάνει και ο γιος του, ο Θεοκλύμενος, επιδιώκει να την παντρευτεί, παρά την αντίστασή της. Η Ελένη νιώθει απομονωμένη, χωρίς τη δυνατότητα να υπερασπιστεί τον εαυτό της ή να αποκαταστήσει τη φήμη της στην Ελλάδα, όπου οι Έλληνες την θεωρούν υπεύθυνη για τον Τρωικό Πόλεμο και τη δυστυχία που ακολούθησε, την κατηγορούν διαρκώς και της εξαπολύουν κατάρες. Επομένως, η Ελένη ως τραγική ηρωίδα βιώνει εσωτερικές συγκρούσεις (την προσπάθειά της να αντιμετωπίσει τις κατάρες και τις άδικες κατηγορίες των Ελλήνων), αλλά και εξωτερικές συγκρούσεις λόγω της πίεσης του Θεοκλύμενου να ξεχάσει τον Μενέλαο και να τον παντρευτεί και όχι να τον περιμένει μάταια.

2. Ποια είναι η μοναδική της ελπίδα;

Η μοναδική ελπίδα της Ελένης φαίνεται να είναι η επανένωση με τον σύζυγό της, τον Μενέλαο. Παρά τις κατηγορίες και τις δυσκολίες, η Ελένη εκφράζει την επιθυμία να επιστρέψει στη Σπάρτη και να ζήσει πάλι με τον άντρα της. Αυτή η επανένωση αποτελεί για αυτήν έναν τρόπο να διατηρήσει την τιμή της και να ξεπεράσει τις κατηγορίες που την έχουν προσβάλει, αποδεικνύοντας την αφοσίωσή της στον Μενέλαο και στην οικογένειά της.

Πιστεύει στα λόγια που της είχε πει ο Ερμής, ότι θα επιστρέψει στη Σπάρτη και θα ξανασμίξει με τον άντρα της, ο οποίος θα μάθει ότι η πραγματική Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία. Η προσδοκία αυτής της επανένωσης και της αποκάλυψης της αλήθειας αποτελεί για εκείνη τη μόνη διέξοδο από τη ντροπή και τη δυστυχία που την βαραίνουν. ~ Ο χρησμός του Ερμή αποτελεί ένα βασικό στοιχείο της ιστορίας που πρέπει να επιβεβαιωθεί. ~ Προοικονομία του αίσιου τέλους των εσωτερικών και εξωτερικών συγκρούσεων της Ελένης.

3. Τι απειλεί τώρα την Ελένη και πώς εκείνη το αντιμετωπίζει;

Η Ελένη αντιμετωπίζει πολλαπλές απειλές, τις οποίες αντιμετωπίζει με αποφασιστικότητα και πνευματική αντοχή. Πιο συγκεκριμένα:

• Κοινωνική και προσωπική καταδίκη: Οι Έλληνες και οι Τρώες την κατηγορούν άδικα, θεωρώντας ότι έχει αποπλάνηθεί από τον Μενέλαο και έχει προδώσει τον σύζυγό της, γεγονός που την θέτει σε κίνδυνο κοινωνικής απομόνωσης και στιγματοποίησης. Άρα, έχει αμαυρωθεί το όνομά της.
• Πολιτικές εντάσεις: Οι διαμάχες οδηγούν σε πολέμους και συγκρούσεις, όπως αναφέρεται η σύγκρουση στη χώρα των Ελλήνων και των Τρωαδίτων, που απειλεί την ειρήνη και την ασφάλειά της.

Η τραγική ηρωίδα μας αναγνωρίζει την αδικία της κατάστασής της και επιδιώκει να αποκαταστήσει την τιμή της μέσω της επανένωσης με τον Μενέλαο. Επιπλέον, επιδεικνύει πίστη στους θεούς και στις δικές της αξίες, επιδιώκοντας να ζήσει μια ζωή γεμάτη τιμή και αφοσίωση, παρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει.

Αυτό που απειλεί τώρα (στο αφηγηματικό παρόν) την Ελένη είναι ο Θεοκλύμενος, ο οποίος την πιέζει να γίνει γυναίκα του μετά τον θάνατο του πατέρα του. Ο Θεοκλύμενος, αν και γιος του Πρωτέα, δεν μοιράζεται την αρετή και τον σεβάσμια συμπεριφορά του πατέρα του, με απόρροια η Ελένη να φοβάται πως αν υποκύψει, θα χάσει την ευκαιρία να συναντήσει και να σμίξει ξανά με τον Μενέλαο, τον σύζυγό της, κι έτσι να αποκαταστήσει το όνομά της. Για να αντιμετωπίσει την απειλή αυτή, η Ελένη καταφεύγει ως ικέτιδα στον τάφο του Πρωτέα και εκλιπαρεί για προστασία, δηλώνοντας την πρόθεσή της να μείνει αγνή προς τιμήν του άντρα της. ~ Ο θεσμός και το ιδεολογικό στοιχείο του ικέτη απαντά ήδη από την αρχαιότητα (απαντά και στην Ιλιάδα). Οι ικέτες ήταν πρόσωπα ιερά και απαραβίαστα και κανένας δεν έπρεπε να τους ασκεί βία ή να τους προσβάλει.

Συμπερασματικά

Η Ελένη στην τραγωδία του Ευριπίδη είναι μια γυναίκα που βρίσκεται σε κεντρικό σημείο συγκρούσεων και αμφισβητήσεων. Μέσα από την ιστορία της, ο Ευριπίδης εξερευνά θέματα τιμής, πίστης και προσωπικής αλήθειας, παρουσιάζοντας την Ελένη ως μια μορφή που αγωνίζεται για την αναγνώριση και την απόδειξη της αφοσίωσής της, παρά τις εξωτερικές πιέσεις και προκαταλήψεις.

Αυτή η σκηνή από την Ελένη του Ευριπίδη αποκαλύπτει μια εντελώς διαφορετική εκδοχή του γνωστού μύθου της Ελένης της Τροίας, στην οποία η Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία, καθώς η Ήρα δημιούργησε ένα είδωλό της και το έστειλε στην Τροία. Η ίδια η Ελένη μεταφέρθηκε μέσα σε μία νεφέλη από τον Ερμή στην Αίγυπτο για να ζήσει προστατευμένη κοντά στον βασιλιά Πρωτέα και να κρατήσει και τον γάμο της ακέραιο. Ο Ευριπίδης παρουσιάζει την Ελένη ως αθώα, μακριά από τη σύγκρουση που άθελά της προκάλεσε.

Ανάλυση βασικών θεμάτων και μοτίβων

Η θεϊκή παρέμβαση και η μοίρα είναι έντονα θέματα σε αυτό το απόσπασμα. Ο Δίας, η Ήρα, και η Κύπρις (= Αφροδίτη, ονομάζεται και Κύπριδα, γιατί υπάρχει μία μυθολογική εκδοχή ότι η Αφροδίτη αναδύθηκε σε θάλασσα της Κύπρου), με τις παρεμβάσεις τους, καθορίζουν την πορεία της Ελένης, δημιουργώντας τα βάσανα που αντιμετωπίζει. Ο πόλεμος της Τροίας δεν είναι αποτέλεσμα των πράξεων της Ελένης, αλλά ενός ανώτερου θεϊκού σχεδίου. Εδώ ο Ευριπίδης καταγγέλλει το τυχαίο της ζωής και την αδικία που προκύπτει όταν οι άνθρωποι είναι μαριονέτες στη βούληση των θεών.

• H δυστυχία της Ελένης δεν οφείλεται µόνο στην οργή της Ήρας, αλλά συνέβαλαν και τα σχέδια του ∆ία, ο οποίος ήθελε να προκαλέσει τον Τρωικό πόλεμο ώστε να ελαφρύνει τη γη από τον υπερπληθυσμό, αλλά και να αναδείξει τον καλύτερο Έλληνα πολεμιστή (που ήταν τελικά ο Αχιλλέας).

Επίσης, η ταυτότητα και η εικόνα είναι κεντρικές στο απόσπασμα, καθώς η Ελένη συνειδητοποιεί πως είναι το είδωλό της, το φάντασμά της που προκαλεί πόλεμο, θάνατο και πόνο, και όχι η ίδια.

• Σε αυτήν την τραγωδία κυριαρχεί η αντίθεση ανάμεσα στο είναι και το φαίνεσθαι, καθώς πολλές φορές ακόμη και σήμερα, τα φαινόμενα απατούν και οι άνθρωποι δεν πρέπει να πιστεύουν όλα όσα βλέπουν, αλλά να αντιμετωπίζουν όλα τα γεγονότα με κριτική αντίληψη και σκέψη και να μην αποδέχονται άκριτα τα πάντα.

Η τραγική ηρωίδα, λοιπόν, βρίσκεται σε μια θέση όπου η τιμή της εξαρτάται από άλλους. Παρότι κατηγορείται, είναι αθώα και η μοίρα της βρίσκεται στα χέρια άλλων – θεών και ανθρώπων – κάτι που αντικατοπτρίζει την αρχαία τραγική ειρωνεία και την άδικη μοίρα των ηρώων της τραγωδίας.

Λειτουργία του προλόγου: Είναι επιτυχημένος αυτό ο πρόλογος;

Ο πρόλογος σε κάθε τραγωδία πρέπει να παρουσιάζει τα πρόσωπα, τον τόπο, τον χρόνο και τα βασικά στοιχεία της ιστορίας, χωρίς να αποκαλύπτει το τέλος. Ο πρόλογος στην τραγωδία Ελένη του Ευριπίδη αποτελεί έναν μονόλογο της ομώνυμης ηρωίδας – πρωταγωνίστριας της υπόθεσης. Ο πρόλογος αυτός είναι επιτυχημένος και πλήρης, καθώς παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά που οφείλει κάθε πρόλογος τραγωδίας να έχει, δηλαδή παρουσιάζονται τα βασικά πρόσωπα (Ελένη, νεκρός Πρωτέας, Θεοκλύμενος και Θεονόη, η αναμονή του Μενελάου), ο τόπος (η Φάρος, ένα νησί της Αιγύπτου) και ο χρόνος (την περίοδο του Τρωικού πολέμου, για τον οποίο η Ελένη κατηγορείται). Επιπλέον, παρουσιάζονται και βασικές πληροφορίες της υπόθεσης. Μαθαίνουμε ότι:

• η Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία, αλλά το είδωλό της, το φάντασμά της, με αποτέλεσμα ο πόλεμος να έγινε για ένα ψέμα, για κάτι πλασματικό και κίβδηλο (= ψεύτικο).
• Επίσης, αντιλαμβανόμαστε την εμπλοκή των θεών στη ζωή των ανθρώπων, με αποτέλεσμα η Ελένη να αποτελεί ένα πιόνι στα χέρια των θεών και να κατηγορείται άδικα, βιώνοντας εσωτερικές και εξωτερικές συγκρούσεις που την καθιστούν τραγική ηρωίδα.
• Τέλος, μαθαίνουμε για τον χρησμό του Ερμή που λειτουργεί ως προοικονομία, άρα αναμένουμε να δοθεί το αίσιο τέλος με τον ερχομό του Μενελάου και τη διάσωση της Ελένης ώστε να επέλθει και η αποκατάσταση του ονόματός της που έχει αμαυρωθεί.

Επομένως, ο πρόλογος είναι επιτυχημένος  και σωστά γραμμένος.

Να κάνετε ηθογράφηση της Ελένης:

Η Ελένη παρουσιάζεται ως μία αδικημένη γυναίκα που έχει υποστεί τις κατάρες και τις δριμείες κατηγορίες όλων των Ελλήνων ως τάχα υπαίτια του Τρωικού πολέμου, ενώ στην πραγματικότητα δεν ήταν. Η άδικη κατηγορία που βιώνει της προκαλεί θλίψη, απόγνωση, αγανάκτηση, θυμό και γενικά, βρίσκεται σε μία άσχημη και ταλαιπωρημένη ψυχολογική και συναισθηματική κατάσταση. Επιπλέον, νιώθει την αδικία και από την πλευρά των θεών, καθώς η Αφροδίτη (Κύπριδα) ευθύνεται για το ότι η Ελένη έγινε έπαθλο για τον Πάρη, η Ήρα ευθύνεται που το είδωλο της Ελένης μεταφέρθηκε στην Τροία και ο πόλεμος έγινε για κάτι ψεύτικο και ανύπαρκτο και ο Δίας ευθύνεται που ο Τρωικός πόλεμος ξέσπασε, καθώς ο ίδιος τον προκάλεσε για να ελαφρύνει τη γη από τον υπερπληθυσμό και να αναδείξει τον κορυφαίο Έλληνα πολεμιστή, τον Αχιλλέα. Επομένως, η Ελένη προβάλλεται από τον Ευριπίδη ως πιόνι από τους θεούς, με αποτέλεσμα να προκαλεί τον οίκτο και τη λύπηση των θεατών/αναγνωστών. Η Ελένη λοιπόν, είναι μία τραγική ηρωίδα που βιώνει πολλές αδικίες από θεούς και ανθρώπους, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να καλλιεργήσει την εμπιστοσύνη της σε κανέναν ούτε να αισθανθεί αισιοδοξία.

Επιπλέον, η Ελένη βιώνει εσωτερικές και εξωτερικές συγκρούσεις που την καθιστούν τραγική ηρωίδα. Αφενός αναμένει τον Μενέλαο να έρθει να την σώσει ώστε να αποκατασταθεί το αμαυρωμένο όνομά της και η φήμη της. Μάλιστα, η υπόσχεση του Ερμή την κάνει να βρίσκεται σε μία δύσκολη αναμονή για να δει εάν τελικά θα έρθει ο Μενέλαος και κατά συνέπεια, και η σωτηρία της. Εντούτοις, η Ελένη βιώνει και μία εξωτερική σύγκρουση με τον Θεοκλύμενο, ο οποίος την πιέζει να τον παντρευτεί κι έτσι, να χάσει τον σεβασμό της απέναντι στον Μενέλαο και να ξεχάσει τον γάμο της. Όλα αυτά αποδεικνύουν πόσο δύσκολη είναι η ψυχολογική της κατάσταση.

Εντούτοις, παρατηρείται ότι η Ελένη έχει ψυχική δύναμη και ανθεκτικότητα, γιατί δεν τα παρατάει, δεν παραδίνεται. Καταφεύγει ως ικέτιδα στον τάφο του Πρωτέα ώστε να αποφύγει τον γάμο με τον Θεοκλύμενο και παραμένει πιστή στον σύζυγό της και τα πιστεύω της. Οπότε, μπορεί να χαρακτηριστεί και ως μία τρυφερή και στοργική σύζυγος που νοιάζεται να διασώσει τον γάμο της και να μην προσβάλει τον σύζυγό της. Επομένως, είναι μία δυναμική και μαχητική γυναίκα με εσωτερική δύναμη και με τη διάθεση να αποκαταστήσει την αλήθεια και την αμαυρωμένη της φήμη ώστε να διασώσει τόσο τον εαυτό της όσο και τον γάμο της.