Ἀριστοτέλους, Μετὰ τὰ Φυσικά, Α2, 98b12-28 Γιατί φιλοσοφεί ο άνθρωπος; Πραγματολογικά σχόλια Διδάσκουσα: Αθηνά Ν. Μαλαπάνη, Φιλόλογος Πανεπιστημίου Αθηνών

Ἀριστοτέλους, Μετὰ τὰ Φυσικά, Α2, 98b12-28

Γιατί φιλοσοφεί ο άνθρωπος;

Πραγματολογικά σχόλια

Διδάσκουσα: Αθηνά Ν. Μαλαπάνη, Φιλόλογος Πανεπιστημίου Αθηνών

Πώς ο άνθρωπος κατακτά τη γνώση;

Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι κάθε άνθρωπος από τη φύση του ποθεί τη γνώση. Διαπιστώνει ότι οι άνθρωποι κατακτούν τη γνώση μέσα από τις αισθήσεις τους. το βασικότερο κίνητρό τους είναι ο θαυμασμός (τὸ θαυμάζειν), δηλαδή η έκπληξη (αρνητική ή θετική) που προκαλούν κάποια περίεργα πράγματα ή φαινόμενα στο σύνολο ή έστω στην πλειονότητα των ανθρώπων. Έτσι, οι άνθρωποι συνειδητοποιούν την άγνοιά τους και παλεύουν μέσα από τη σκέψη να κερδίσουν τη γνώση και να διαλύσουν τα σκοτάδια τους, επιλύοντας τις απορίες τους.

Η πρωταρχική πηγή της γνώσης είναι οι αισθήσεις και κατόπιν, η χρήση του εγκεφάλου, της μνήμης και της εμπειρίας. Έτσι, οι άνθρωποι οδηγούνται στη δημιουργία τεχνών και επιστημών και σταδιακά, φτάνουν στη φιλοσοφία, που αποτελεί το τελευταίο στάδιο της γνωστικής διαδικασίας. Αρχίζουμε να θέτουμε φιλοσοφικά ερωτήματα από τη στιγμή που σταματάμε να θεωρούμε τον κόσμο της καθημερινής εμπειρίας αυτονόητο.

Αξίζει να σημειωθεί ότι το ρήμα θαυμάζω έχει την έννοια της έκπληξης (θετικής ή αρνητικής, ευχάριστης ή δυσάρεστης), της αμηχανίας και της απορίας, αλλά και της περιέργειας και του θαυμασμού. Επιπλέον, και το ρήμα ἀπορῶ (< ἀπορέω, ἀπορῶ) είναι σύνθετο από το στερητικό ἀ και το ουσιαστικό πόρος, άρα σημαίνει ότι κάποιος αδυνατεί να καταλάβει, να κατανοήσει κάτι, με αποτέλεσμα να βρίσκεται σε αδιέξοδο και αμηχανία. Ο Αριστοτέλης παρομοιάζει την απορία με μια διάνοια δεμένη. Αν η απορία λυθεί, η διάνοια θα απελευθερωθεί άρα ο άνθρωπος θα φτάσει στη γνώση. Επομένως, η ἀπορία είναι η αφετηρία και το κίνητρο της φιλοσοφικής συζήτησης.

Η τριμερής διάκριση των γνώσεων κατά τον Αριστοτέλη

Ποιητική ή παραγωγική: Είναι το κατώτερο επίπεδο γνώσεων. Αποτελείται από ένα σύνολο τεχνών (από κατώτερες μέχρι τις ανώτερες που αποτελούν οι ιατρική και η αρχιτεκτονική). Εδώ υπάγονται ακόμα και αυτές που ονομάζονται καλές τέχνες σήμερα.

Πρακτική: Αφορά στην ανθρώπινη συμπεριφορά, άρα μελετώνται η ηθική και πολιτική θεωρία.

Θεωρητική: Πρόκειται για το ανώτερο επίπεδο γνώσης και έρευνας. Αφορά στα μαθηματικά, τη φυσική και τη φιλοσοφία. Το διακριτικό γνώρισμά τους είναι η αυτονομία τους από κάθε πρακτική εφαρμογή ή χρησιμότητα. Μοναδικός σκοπός τους είναι η γνώση, η αναζήτηση της αλήθειας και η βαθιά κατανόηση της πραγματικότητας.

Τι σημαίνει φιλοσοφία και ποια η σχέση της με την επιστήμη;

Το ρήμα φιλοσοφέω, φιλοσοφῶ είναι σύνθετη λέξη από το ρήμα φιλέω, φιλῶ (= αγαπώ) και το ουσιαστικό σοφία, άρα δηλώνει την αγάπη για τη σοφία και τη γνώση, την αγάπη για τη σκέψη, την πνευματική αναζήτηση και καλλιέργεια. Ο όρος φιλοσοφία απαντά με αυτήν την έννοια και στην Πολιτεία του Πλάτωνα και στον Επιτάφιο του Περικλή, όπως έχει γραφτεί από τον Θουκυδίδη.

            Στην αρχαιότητα, η φιλοσοφία ταυτιζόταν με την επιστήμη, αν και τη σημερινή εποχή, η φιλοσοφία αποτελεί έναν ξεχωριστό, διακριτό κλάδο του ανθρώπινου δυναμικού, διαφορετικό από την επιστήμη. Ο όρος ἐπιστήμη δηλώνει την ακριβή γνώση, καθώς προέρχεται από το ρήμα ἐπίσταμαι που σημαίνει γνωρίζω πολύ καλά, με βεβαιότητα. Η επιστήμη αποτελεί το σύνολο των τεκμηριωμένων και αποδεδειγμένων γνώσεων του ανθρώπου σε ένα συγκεκριμένο τομέα του επιστητού κι έτσι, συνδέεται άμεσα με τη λογική λειτουργία του ανθρώπου. Κατά τον Αριστοτέλη, η φιλοσοφία είναι η επιστημονική, δηλαδή βαθιά γνώση για την ίδια τη γνώση, για την αναζήτηση της αλήθειας. Η φιλοσοφία αποσκοπεί στην αυθεντική γνώση και αλήθεια, η οποία δεν είναι απαραίτητο να έχει πρακτική εφαρμογή και χρησιμότητα. Επομένως, φιλοσοφῶ σημαίνει σκέφτομαι, στοχάζομαι και ερευνώ σε έκταση και βάθος τη φύση των πραγμάτων, την αλήθεια των όντων και των αξιών. Στόχος αυτής της γνώσης δεν είναι η πρακτική εφαρμογή ή χρησιμότητά της, στόχος είναι η κατάκτηση της γνώσης για τη γνώση.

Ιστορική ματιά του Αριστοτέλη στη γέννηση και εξέλιξη της φιλοσοφίας

            Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί την ιστορικότητα της φιλοσοφίας, δηλαδή διερευνά την εξελικτική πορεία της φιλοσοφίας από την αρχή μέχρι την εποχή του. Αυτό μαρτυρείται και από τη χρήση της γλώσσας και τις συγκεκριμένες λεκτικές επιλογές. Πιο συγκεκριμένα, οι χρονικοί προσδιορισμοί που αναφέρονται τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν (καὶ νῦν καὶ τὸ πρῶτον, ἐξ ἀρχῆς, εἶτα) που μαρτυρούν την εξελικτική πορεία της φιλοσοφίας. Η επανάληψη του ρήματος ἄρχομαι σε ιστορικούς χρόνους (ἐφιλοσόφησαν, ἐδίωκον, ἤρξατο), αλλά και γενικά η χρήση ιστορικών χρόνων αποδεικνύει επίσης το παρελθόν, αλλά και το παρόν της φιλοσοφικής σκέψης. Τέλος, ο όρος συμβεβηκός είναι ιστορικός και δηλώνει την έννοια του συμβάντος, του ιστορικού γεγονότος και όχι ένα δευτερεύουσας σημασίας γεγονότος.

Πότε και γιατί οι άνθρωποι ξεκίνησαν να φιλοσοφούν;

            Οι άνθρωποι ξεκίνησαν να φιλοσοφούν όταν επεδίωξαν τη βαθύτερη γνώση της πραγματικότητας. Ο θαυμασμός, δηλαδή η ευχάριστη η δυσάρεστη έκπληξη από διάφορα πράγματα της καθημερινότητας (απλά ή σύνθετα, όπως η σελήνη, τα άστρα, ο ήλιος, το σύμπαν και η γένεσή του), η απορία (δηλαδή το αδιέξοδο που μπορεί να βρίσκεται κάποιος) οδηγούν τον άνθρωπο στη συνειδητοποίηση της άγνοιάς του και κατά συνέπεια, σε βαθύτερη σκέψη και πνευματική αναζήτηση. Η επιδίωξη αυτής της βαθύτερης γνώσης γίνεται για χάρη της ίδιας της γνώσης και δεν έχει ούτε στοχεύει να έχει κάποια πρακτική χρησιμότητα και εφαρμογή στην καθημερινότητα του ανθρώπου. Γι’ αυτό, όπως παρατηρεί και ο ίδιος μέσα από μια εμπειρική παρατήρηση, οι άνθρωποι ξεκίνησαν τη φιλοσοφική αναζήτηση μόνο όταν δεν χρειαζόταν να δαπανούν χρόνο για την επιβίωσή τους, άρα είχαν εξασφαλίσει τον βιοπορισμό τους. Μετά από αυτό το υποθετικό επιχείρημα, ο Αριστοτέλης καταλήγει μέσα από την εμπειρική παρατήρησή του στο τελικό αποτέλεσμα που διατυπώνεται με τη φράση δήλουν οῦν που δείχνει βεβαιότητα και σταθερότητα. Επομένως, έχοντας παρατηρήσει πολλές περιπτώσεις ανθρώπων, μπορεί να διατυπώσει με βεβαιότητα στο ότι η φιλοσοφική σκέψη και αναζήτηση προϋποθέτει την εξασφάλιση του βιοπορισμού και την κάλυψη των καθημερινών βιολογικών αναγκών. Εάν οι καθημερινές ανάγκες των ανθρώπων δεν έχουν ικανοποιηθεί και εξασφαλιστεί, δεν μπορεί να καλλιεργηθεί η φιλοσοφική σκέψη και αναζήτηση.

            Η φιλοσοφική σκέψη οδηγεί το άτομο στη φρόνησιν. Με τον όρο φρόνησις εδώ εννοείται η ἐπιστήμη και η σοφία. Εντούτοις, στα Ἡθικά Νικομάχεια, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί αυτόν τον όρο για να δηλώσει τη διανοητική αρετή, αλλά εδώ σημαίνει την αληθινή γνώση, την αναλλοίωτη και ανεπηρέαστη από τις συνθήκες.

Ποια η σχέση του μύθου με τη φιλοσοφία;

            Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στη χρήση του μύθου και συνδέει τον φιλόμυθο με τον φιλόσοφο. Ωστόσο, τι είναι ο μύθος και ποια η σχέση του με τη φιλοσοφία; Ως μύθο, μπορούμε να ορίσουμε μια αφήγηση που έχει ποιητικό χαρακτήρα, συμβολισμούς, ανάλαφρο ύφος με αφέλεια και χάρη, απλό, σαφές και κατανοητό λεξιλόγιο και νοήματα με στόχο να διδάξει και να παραδειγματίσει τις μάζες;, ακόμη και ανθρώπους χωρίς υψηλού επιπέδου τυπικής εκπαίδευσης. Ο μύθος μπορεί να προέρχεται από λαϊκές παραδόσεις ή να αποτελεί κατασκευή από κάποιον διανοητή και να μεταλαμπαδεύεται από γενιά σε γενιά είτε γραπτά είτε προφορικά είτε και με τους δύο τρόπους. Ωστόσο, ο μύθος δεν μπορεί να οδηγήσει με ακρίβεια στην αλήθεια και την αντικειμενική γνώση, καθώς στερείται επιστημονικού τεκμηρίου και επιστημονικών μεθόδων. Το κοινό στοιχείο και ο συνδετικός κρίκος μεταξύ του μύθου, της μυθολογίας αφενός, αλλά και της φιλοσοφίας αφετέρου, είναι ότι υποκινούνται από τον θαυμασμό, την απορία, την αμηχανία, την περιέργεια και τη συνειδητοποίηση της άγνοιας. Έτσι, και η φιλοσοφία και ο μύθος προσπαθούν να δώσουν κάποιες λογικές απαντήσεις σε σημαντικά ζητήματα που απασχολούν τον άνθρωπο και την ανθρωπότητα. Επιπλέον, ο μύθος έχει  χρησιμοποιηθεί, όπως αποδεικνύουν τα σωζόμενα κείμενα, και από φιλοσόφους, όπως τον Πλάτωνα. Εντούτοις, ο Πλάτων χρησιμοποιεί τον μύθο (όπως την αλληγορία του σπηλαίου στην Πολιτεία) για να συμπληρώσει μια φιλοσοφική θεωρία του ή μια θέση του που έχει αποδείξει με λογικά επιχειρήματα, όχι ως μοναδικό και αυτόνομο μέσο αναζήτησης της αλήθειας. Επίσης, ο μύθος χρησιμοποιήθηκε και από ποιητές, προσωκρατικούς φιλοσόφους και ποιητές.

Πώς ο Αριστοτέλης συνδέει τη θετική σκέψη με τη θεωρητική, φιλοσοφική αναζήτηση;

            Αρχικά, ο Αριστοτέλης λειτουργεί ως θετικός επιστήμονας, καθώς θέτει ένα υποθετικό επιχείρημα και υποθετικό συλλογισμό, τον οποίο πρέπει να υποβάλει σε έλεγχο και σκέψη για να διαπιστώσει αν ισχύει ή όχι. Λειτουργεί με αντικειμενικότητα και αμεροληψία και καθαρότητα σκέψης ώστε να διερευνήσει και να αποδώσει την απόλυτη, ανεπηρέαστη και αναλλοίωτη αλήθεια των πραγμάτων. Αυτός είναι ο τρόπος που εργάζεται ένας θετικός επιστήμονας.

            Με βάση την εμπειρική παρατήρηση, ο Αριστοτέλης καταλήγει επαγωγικά (με γενίκευση) στο συμπέρασμα ότι στην πλειονότητα των περιπτώσεων που έχει εξετάσει και λάβει υπόψη του αποδεικνύει ότι η φιλοσοφική και θεωρητική σκέψη αναπτύσσεται και καλλιεργείται μόνο από ανθρώπους χωρίς βιοποριστικά προβλήματα, καθώς δεν είχαν ανάγκη να εργαστούν κι έτσι, είχαν και απεριόριστο ελεύθερο χρόνο.

            Επιπλέον, ο Αριστοτέλης εξετάζει την πορεία της φιλοσοφίας μέσα στον χρόνο και επισημαίνει την εξέλιξή της μέσα από τη χρήση χρονικών επιρρημάτων και προσδιορισμών, αλλά και ρημάτων ιστορικού χρόνου. Το συμπέρασμά του είναι διατυπωμένο σε ενεστώτα και μάλιστα σε α’ πληθυντικό, καθώς εντάσσει και ο ίδιος τον εαυτό του στη χορεία των φιλοσόφων της εποχής του. Άρα, με αυτόν τον τρόπο λειτουργεί και ως ιστορικός της φιλοσοφίας, άρα φιλόσοφος και θεωρητικός επιστήμονας.

            Επομένως, ο Αριστοτέλης λειτουργεί με διττό τρόπο, δηλαδή τόσο ως φιλόσοφος και θεωρητικός επιστήμονας όσο και ως θετικός επιστήμονας, καθώς είχε θετικό τρόπο σκέψης και ήταν επηρεασμένος από τα ιατρικά συγγράμματα του ιατρού πατέρα του.