Ἀριστοτέλους, Προτρεπτικόν πρὸς Θεμίσωνα Η πρακτική και ηθική διάσταση της φιλοσοφίας Ερμηνευτικά σχόλια: Αθηνά Μαλαπάνη, Φιλόλογος ΕΚΠΑ

Ἀριστοτέλους, Προτρεπτικόν πρὸς Θεμίσωνα

Η πρακτική και ηθική διάσταση της φιλοσοφίας

Ερμηνευτικά σχόλια: Αθηνά Μαλαπάνη, Φιλόλογος ΕΚΠΑ

Για ποιον λόγο έγραψε ο Αριστοτέλης τον Προτρεπτικόν πρὸς Θεμίσωνα; Τι αποτέλεσμα επιδίωκε να πετύχει;

            Αυτός ο λόγος του Αριστοτέλη απευθύνεται φαινομενικά στον νεαρό Θεμίσωνα, ηγεμόνα της Κύπρου, και τον παροτρύνει να επιδοθεί στη φιλοσοφία. Στην πραγματικότητα όμως, το έργο αυτό είναι ένα μήνυμα προς τους νέους συνολικά ώστε να καλλιεργηθούν πνευματικά και να ασχοληθούν με τη φιλοσοφία. Θεωρείται απάντηση στον λόγο του Ισοκράτη, Περὶ ἀντιδόσεως, όπου ο Ισοκράτης προβάλλει ένα εντελώς διαφορετικό πρότυπο εκπαίδευσης από αυτό της πλατωνικής Ακαδημίας. Ο Ισοκράτης πίστευε ότι η φιλοσοφία δεν πρέπει να έχει σχέση με τη μελέτη της φύσης, όπως έκαναν οι προσωκρατικοί, ούτε με την άριστη γνώση των μαθηματικών, όπως υποστήριζε ο Πλάτων, αλλά με την εκμάθηση δεξιοτήτων για τον δημόσιο και τον ιδιωτικό βίο και την ενεργό συμμετοχή στον πολιτικό στίβο.

            Για τον Αριστοτέλη, η αξία της φιλοσοφίας στοχεύει -και πρέπει να στοχεύει και να αποβλέπει- σε μία ευτυχισμένη ζωή, στο αγαθό, στην ευδαιμονία. Θεωρεί ότι η φιλοσοφία είναι η ανώτερη ἐπιστήμη, καθώς διερευνά το θείο, τη φύση, τον άνθρωπο και τη δική του φύση, την ηθική του και τους στόχους του και οδηγεί σε μία καθαρή γνώση που δεν έχει απαραίτητα πάντοτε μια άμεση πρακτική εφαρμογή.

Ποιο είναι το πρώτο επιχείρημα του Αριστοτέλη στον Θεμίσωνα για να του αποδείξει την αξία της φιλοσοφίας; Με ποιον τρόπο το εκφράζει;

Ο Αριστοτέλης στέλνει μια επιστολή στον νεαρό Κύπριο Θεμίσωνα για να του εξηγήσει την ηθική και πρακτική διάσταση της φιλοσοφίας, δηλαδή γιατί η φιλοσοφία είναι χρήσιμη και μπορεί να έχει πρακτική εφαρμογή στην καθημερινή ζωή του ατόμου.

Στο πρώτο επιχείρημά του, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ένα παράδειγμα από την καθημερινή ζωή, καθώς αναφέρει ότι οι άνθρωποι είμαστε εφοδιασμένοι με διάφορα όργανα και μέλη στο σώμα μας προκειμένου να επιτύχουμε κάποιον σκοπό. Το γεγονός ότι τα μέλη και όργανα του σώματός μας έχουν έναν σκοπό το καθένα να επιτελέσει εντάσσεται στην περίφημη τελεολογική θεωρία του Αριστοτέλη, δηλαδή στο ότι κάθε οντότητα έχει ένα τέλος, δηλαδή σκοπό που οφείλει να επιτελέσει. Πρέπει λοιπόν, να επιδιώκουμε την ακριβή γνώση (ἐπιστήμη) ώστε να ξέρουμε πώς να χειριστούμε όλα αυτά τα όργανα για να επιτελέσουμε τον σκοπό μας στη ζωή. Γι’ αυτό, τα μέλη του σώματός μας ελέγχονται από την ψυχή μας ώστε να χρησιμοποιούνται κατάλληλα για να εκτελούν κάθε δραστηριότητά τους. Μάλιστα, τα όργανα αυτά πρέπει να χρησιμοποιούνται ορθά, καθώς μπορεί να χρησιμοποιηθούν τόσο για να επιτελέσουν κάτι καλό όσο και για να επιτελέσουν κάτι κακό.

Άρα, ο άνθρωπος πρέπει να εκπαιδεύσει την ψυχή του, να επιδιώκει την κατάλληλη γνώση, την ἐπιστήμην, ώστε να καθοδηγεί ορθά τα σωματικά μέλη και όργανα για να επιτελέσει μόνο θετικούς σκοπούς και να αποφεύγει την επιζήμια χρήση τους. Η φιλοσοφία είναι η μοναδική γνώση που μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στο να διαλέξει τον ωφέλιμο τρόπο χρήσης και αξιοποίησης των μελών και οργάνων του σώματός του ώστε να επιτελεί σωστά τον εκάστοτε σκοπό του. Επομένως, το συμπέρασμα του πρώτου επιχειρήματος είναι ότι πρέπει να φιλοσοφούμε (Φιλοσοφητέον ἄρα ἡμῖν…ὠφελίμως). Μάλιστα, το ότι δηλώνεται με το ρηματικό επίθετο φιλοσοφητέον δηλώνει την επιτακτικότητα της εκμάθησης και εξάσκησης του ατόμου στη φιλοσοφία.

Να αποδώσετε τον όρο ἀκρασία. Τι σημαίνει και γιατί την χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης;

Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η φιλοσοφία διδάσκει στον άνθρωπο πώς να χειρίζεται την ψυχή του ώστε να μπορεί αναλόγως να χειρίζεται και τα μέλη και όργανα του σώματός του με σκοπό να πετύχει τον εκάστοτε σκοπό του (τελεολογική θεωρία). Ωστόσο, ο άνθρωπος αν δεν φιλοσοφεί και δεν καλλιεργεί το μυαλό και την ψυχή του, δεν θα χρησιμοποιεί με θετικό τρόπο το σώμα του, αλλά με επιζήμιο και βλαβερό. Αυτό ονομάζεται ἀκρασία, δηλαδή το να διαπράττει ο άνθρωπος το κακό, το βλαβερό και επιζήμιο, ενώ ξέρει και κατανοεί ότι είναι κάτι κακό και αρνητικό. Αντιθέτως, ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας πίστευαν ότι οι άνθρωποι διαπράττουν το κακό και το βλαβερό λόγω άγνοιας και όχι εκούσια, με τη θέλησή τους.

Έτσι, η ενασχόληση του ανθρώπου με τη φιλοσοφία του δίνει εκείνη την πολύτιμη και ακριβή γνώση (ἐπιστήμη) ώστε να μάθει να χειρίζεται σωστά το σώμα του και να επιτελεί με ορθό τρόπο τους στόχους του και όχι να διαπράττει βλαβερά και επιζήμια πράγματα. Επομένως, η ενασχόληση με τη φιλοσοφία καθιστά ικανό τον άνθρωπο να ελέγχει και να κατευθύνει το σώμα του και τις αντίστοιχες δραστηριότητές του με τον σωστό τρόπο αποφεύγοντας τους πιθανούς κινδύνους.

Ποια είναι τα οφέλη της φιλοσοφίας για την καθημερινή μας ζωή;

            Εάν το άτομο μάθει να φιλοσοφεί και εξασκηθεί σε αυτό, θα έχει οφέλη τόσο στην ιδιωτική όσο και στη δημόσια ζωή. Στον δημόσιο βίο, το άτομο θα μπορεί να ενεργεί ως σωστός και χρηστός πολίτης και να ωφελεί την πορεία των πολιτικών πραγμάτων στον τόπο του. Ειδικά για τους αρχαίους Έλληνες, η αξία και η σπουδαιότητα του χρηστού πολίτη ήταν αδιαμφισβήτητη, καθώς ο δημόσιος βίος, η πολιτική ζωή, η συμμετοχή στα κοινά και η έννοια του πολίτη υπερείχαν της ατομικότητας και της προσωπικής ζωής.

Ωστόσο, η φιλοσοφία μπορεί να έχει οφέλη και στον ιδιωτικό βίο του ανθρώπου, καθώς μπορεί να τον βοηθήσει να αντιμετωπίσει και προσωπικά του προβλήματα και δυσκολίες. Το επιχείρημα αυτό έχει δεοντολογικό χαρακτήρα, όπως φαίνεται από το επίρρημα δεόντως, το ρήμα δεῖ, καθώς και τη δοτική προσωπική ηθική ἡμῖν που δηλώνει ότι τα οφέλη της φιλοσοφίας και κατά συνέπεια, και η αναγκαιότητα της φιλοσοφίας αφορούν όλους τους ανθρώπους διαχρονικά και φυσικά, χρησιμοποιείται και ο συμπεριληπτικός πληθυντικός, καθώς ο Αριστοτέλης εντάσσει και τον εαυτό του στο κοινό των ανθρώπων που πρέπει να γνωρίζουν την αξία της φιλοσοφίας παρόλο που είναι φιλόσοφος.

Καλό θα ήταν επίσης να σημειωθεί ότι ο όρος βίος είναι απόλυτα ταυτόσημος με τη ζωή. Ωστόσο, δίνεται έμφαση στον τρόπο ζωής, στην κατάσταση της ζωής, στο πώς βιώνει ένας άνθρωπος τη ζωή. Η βασική διαφορά είναι ότι η ζωή είναι μία για τον κάθε άνθρωπο, αλλά ο βίος είναι κάτι που επιλέγεται, αναδιαμορφώνεται, υπόκειται σε διερώτηση και αποτελεί προσωπική επιλογή του κάθε ανθρώπου.  Ο επιλέξιμος βίος λοιπόν, ατομικός ή συλλογικός, αποτελεί αντικείμενο φιλοσοφικής αναζήτησης, γι’ αυτό η φιλοσοφία ορίζεται ως η τέχνη του βίου.

Τέλος, πρέπει να επισημανθεί ότι η φιλοσοφία συντελεί στον δημόσιο βίο, δηλαδή στο να πολιτεύονται οι άνθρωποι, να ασχολούνται με τα κοινά. Το ρήμα πολιτεύομαι δηλώνει τον τρόπο ζωής που επιλέγει να υιοθετήσει ένας άνθρωπος μέσα στην πόλιν, δηλαδή τη σχέση του ελεύθερου πολίτη με την κοινωνία όπου ζει, τον τρόπο με τον οποίο αυτός εντάσσεται στη δημόσια ζωή. Επομένως, ενώ η φιλοσοφία μπορεί φαινομενικά να μην έχει πρακτική εφαρμογή, αλλά στην πραγματικότητα, μπορεί να συντελέσει ώστε ο άνθρωπος να έχει καλύτερη πολιτική δραστηριότητα και κατά συνέπεια, να αντιμετωπίζει και τα προσωπικά του ζητήματα καλύτερα.   

Να εντοπίσετε τα αντιθετικά ζεύγη του δεύτερου επιχειρήματος του κειμένου και να τα αναλύσετε.

            Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι κάποιες γνώσεις και πεδία γνώσεων μας δίνουν την τεχνική και γενικά, μας προσφέρουν όλα όσα είναι χρήσιμα και ωφέλιμα για τη ζωή μας. Εν αντιθέσει με αυτό, άλλες ἐπιστῆμαι και πεδία γνώσεων μας παρέχουν τον τρόπο χρήσης των ωφέλιμων αυτών γνώσεων και τεχνικών. Το δεύτερο αντιθετικό ζεύγος δείχνει ότι κάποιες ἑπιστῆμαι είναι βοηθητικές, επικουρικές (ὑπηρετοῦσαι), ενώ κάποιες άλλες καθοδηγητικές (ἐπιτάττουσαι). Οι δεύτερες είναι ἡγεμονικωτέραις από τις πρώτες, γιατί αυτές αφού καθοδηγούν το άτομο στο κατεξοχήν αγαθό, είναι ανώτερες και τις καθοδηγούν.

            Η φιλοσοφία λοιπόν, είναι μία καθοδηγητική ἐπιστήμη (ακριβής γνώση), γιατί διαθέτει την ικανότητα της ορθής κρίσης, χρησιμοποιεί τη λογική και έχει την ικανότητα θέασης του αγαθού στο σύνολό του που είναι ο απώτατος σκοπός που πρέπει να επιτελέσει το άτομο (τελεολογική θεωρία του Αριστοτέλη). Αυτά τα βασικά χαρακτηριστικά που διαθέτει η φιλοσοφία αποδεικνύουν τη σπουδαιότητά της και τη χρησιμότητά της για το άτομο και το κοινωνικό σύνολο και άρα, αποδεικνύεται έτσι ότι πρέπει να φιλοσοφούμε.

Η φιλοσοφία λοιπόν, διαθέτει και χρησιμοποιεί τον ορθό λόγο, την ορθοκρισία, μπορεί να υποτάξει τις γνώσεις άλλων ἐπιστημῶν για να πετύχει έναν απώτερο σκοπό και φυσικά, μπορεί να οδηγήσει το άτομο στην ευδαιμονία, το απόλυτο και κατεξοχήν αγαθό.

Πώς συνδέεται η διαίρεση της ψυχής που κάνει ο Αριστοτέλης με τον ηγεμονικό χαρακτήρα της φιλοσοφίας έναντι των τεχνών και των επιμέρους ἐπιστημῶν;

            Κατά τον Αριστοτέλη, η λογική έχει ηγεμονικό ρόλο στην ψυχή και τη ζωή του ατόμου, καθώς κατευθύνει τις πράξεις του. Αρχικά, ο Αριστοτέλης πίστευε ότι η ανθρώπινη ψυχή χωρίζεται σε δύο μέρη, το λόγον ἔχον και το ἄλογον μέρος της, δηλαδή το μέρος που συνδεόταν απόλυτα με τη λογική, τις διανοητικές αρετές του ατόμου, αλλά και το μέρος που δεν είχε σχέση με τη λογική, αλλά με τα ένστικτα του ατόμου. Ωστόσο, η αρχική διμερής διάκριση της ψυχής κατέληξε να είναι τριμερής, διότι η ψυχή αποτελείται και από το ἐπιθυμητικόν, ένα τμήμα ανάμεσα στο λόγον ἔχον και στο ἄλογον μέρος της ψυχής και αφορά στον χαρακτήρα, τα συναισθήματα που βιώνουν οι άνθρωποι και την ηθική που αναπτύσσουν, τις ηθικές αρετές του εκάστοτε ατόμου. Το ἐπιθυμητικόν λοιπόν, υπακούει στο λόγον ἔχον μέρος της ψυχής, καθοδηγείται από αυτό και υποτάσσεται σε αυτό. Επομένως, όλες αυτές οι ψυχικές διεργασίες που βιώνουν οι άνθρωποι ελέγχονται από τη λογική, την ορθοκρισία.

Επομένως, αφού στον πυρήνα της ανθρώπινης φύσης και ψυχής βρίσκεται η λογική, ο ορθός λόγος, αυτό συνδέεται και με το ότι η φιλοσοφία έχει ηγεμονικό ρόλο έναντι των άλλων επιστημών και των τεχνών, με αποτέλεσμα να μπορεί μόνο αυτή να βοηθήσει τον άνθρωπο να κατακτήσει την ευδαιμονία, το απόλυτο αγαθό. Όπως λοιπόν, το ἐπιθυμητικόν υποτάσσεται στη λογική και καθοδηγείται από αυτήν, έτσι και η φιλοσοφία καθοδηγεί τις υπόλοιπες τέχνες και επιστήμες, με απώτερο σκοπό να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ευδαιμονία.