Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ’ Γυμνασίου Διονύσιος Σολωμός, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι: Ερμηνευτικά σχόλια Αθηνά Ν. Μαλαπάνη, Φιλόλογος Πανεπιστημίου Αθηνών

Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ’ Γυμνασίου

Διονύσιος Σολωμός, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι: Ερμηνευτικά σχόλια

Αθηνά Ν. Μαλαπάνη, Φιλόλογος Πανεπιστημίου Αθηνών

Σχεδίασμα Ι

Το συγκεκριμένο απόσπασμα από τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Διονυσίου Σολωμού αποτυπώνει τη δραματική κατάσταση των πολιορκημένων στο Μεσολόγγι, λίγο πριν την ηρωική Έξοδο (1826). Ας αναλύσουμε το περιεχόμενό του στίχο προς στίχο.

1. «Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει·»

Η εικόνα της απόλυτης σιωπής κυριαρχεί στον χώρο, σαν να πρόκειται για ένα τεράστιο νεκροταφείο. Η φράση «τάφου σιωπή» υποδηλώνει τον θάνατο που πλησιάζει και την εγκατάλειψη, καθώς η πολιορκία έχει οδηγήσει στην εξάντληση και στην απόγνωση.

2. «Λα­λεί που­λί, παίρ­νει σπυ­ρί, κι η μά­να το ζη­λεύ­ει.»*

Η φύση συνεχίζει τον κύκλο της αδιάφορη για το ανθρώπινο δράμα. Το πουλί βρίσκει τροφή, ενώ η μητέρα ζηλεύει ακόμα και αυτό το λιγοστό σπυρί, γιατί η ίδια και τα παιδιά της λιμοκτονούν. Η ζήλια εδώ είναι συνώνυμη της απόγνωσης.

3. «Τα μά­τια η πεί­να ε­μάυ­ρι­σε· στα μά­τια η μά­να μνέ­ει.»*

Η πείνα έχει καταστρέψει το σώμα των πολιορκημένων. Τα μάτια έχουν μαυρίσει από την εξάντληση, ενώ η μάνα «μνέει» (θυμάται, αναπολεί), πιθανότατα τις καλύτερες μέρες ή το τραγικό μέλλον που περιμένει τα παιδιά της.

4. «Στέ­κει ο Σου­λιώ­της ο κα­λός πα­ρά­με­ρα και κλαί­ει.»

Ένας γενναίος πολεμιστής, ένας Σουλιώτης, στέκεται παράμερα και δακρύζει. Το γεγονός ότι ένας σκληροτράχηλος πολεμιστής κλαίει τονίζει το μέγεθος της απελπισίας.

5-6. «Έρ­μο του­φέ­κι σκο­τει­νό, τι σ' έ­χω 'γώ στο χέ­ρι; / οπού συ μου 'γινες βα­ρύ κι ο Α­γα­ρη­νός το ξέ­ρει.»*

Ο Σουλιώτης μιλά στο τουφέκι του, το οποίο γίνεται σύμβολο της δύναμης και της ελευθερίας. Όμως, λόγω της εξάντλησης, το όπλο του φαίνεται βαρύ και πλέον είναι άχρηστο, αφού δεν έχει τη δύναμη να το χρησιμοποιήσει. Ο εχθρός (Αγαρηνός, δηλαδή οι Οθωμανοί) γνωρίζει αυτή την αδυναμία, πράγμα που κάνει την κατάσταση ακόμη πιο τραγική.

Θεματική Ανάλυση

Το ποίημα περιγράφει την εσχάτη απόγνωση των πολιορκημένων του Μεσολογγίου λίγο πριν την Έξοδο. Οι βασικές θεματικές του είναι:

• Ο λιμός και η εξαθλίωση που μετατρέπουν ακόμα και τη φύση σε αντικείμενο ζήλιας.
• Η μητρική στοργή και ο πόνος μπροστά στον θάνατο των παιδιών.
• Η αίσθηση της ήττας ακόμα και από τους πιο γενναίους πολεμιστές.
• Το τουφέκι ως σύμβολο της αντίστασης που όμως πια μοιάζει άχρηστο μπροστά στη σωματική εξάντληση.

Το απόσπασμα καταφέρνει με έντονες εικόνες και λιτότητα λόγου να μεταφέρει τη σπαρακτική πραγματικότητα της πολιορκίας, προσφέροντας μία από τις πιο δυνατές στιγμές του ελληνικού ποιητικού λόγου.

Σχεδίασμα ΙΙ

Το απόσπασμα αυτό, από τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Διονυσίου Σολωμού, παρουσιάζει μια έντονη αντίθεση ανάμεσα στη μαγεία της φύσης και στη σκληρή πραγματικότητα του θανάτου. Ας το αναλύσουμε στίχο προς στίχο.

1-2. «Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε, / κι όσ' άνθια βγαίνουν και καρποί τόσ' άρματα σε κλειούνε.»*

Η εικόνα της άνοιξης (Απρίλης) και του έρωτα δημιουργεί έναν κόσμο γεμάτο χαρά, φως και αναγέννηση. Όμως, η αναφορά στα όπλα («τόσ’ άρματα σε κλειούνε») υποδηλώνει τη συνεχή παρουσία του πολέμου. Έτσι, ενώ η φύση αναγεννιέται, οι πολιορκημένοι ζουν υπό την απειλή της βίας.

3-5. «Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει, / και μες στη θάλασσα βαθιά ξαναπετιέται πάλι, / π’ ολονυχτίς εσύσμιξε με τ’ ουρανού τα κάλλη.»*

Εδώ έχουμε μια δυνατή εικόνα της φύσης: ένα κοπάδι από πρόβατα (λευκό βουνάκι) που κινείται και βελάζει, μοιάζει με κύματα που αναταράσσονται στη θάλασσα. Το σύμπαν εμφανίζεται ενιαίο: ο ουρανός και η γη, η ξηρά και η θάλασσα συνδέονται αρμονικά.

6-8. «Και μες στης λίμνης τα νερά, όπ’ έφθασε μ’ ασπούδα, / έπαιξε με τον ίσκιο της γαλάζια πεταλούδα, / που ευώδιασε τον ύπνο της μέσα στον άγριο κρίνο·»*

Η λίμνη, τα νερά, η πεταλούδα, το άρωμα των λουλουδιών – όλα συμβάλλουν στην εικόνα ενός μαγευτικού φυσικού τοπίου. Ο άγριος κρίνος μπορεί να συμβολίζει την ομορφιά μέσα στις δυσκολίες, ενώ η πεταλούδα – ως σύμβολο της ψυχής – υπαινίσσεται την ελευθερία ή ακόμα και την προσωρινότητα της ζωής.

9-10. «Το σκουληκάκι βρίσκεται σ’ ώρα γλυκιά κι εκείνο. / Μάγεμα η φύσις κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη·»

Ακόμα και το σκουλήκι, που συνήθως συνδέεται με τον θάνατο και τη φθορά, ζει μέσα σε αυτή τη φυσική αρμονία. Η φύση παρουσιάζεται σαν ένα υπέροχο όνειρο, όπου όλα τα στοιχεία της είναι όμορφα.

11-12. «Η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι.»

Ο ποιητής εδώ δημιουργεί μια εντυπωσιακή αντίθεση: η μαύρη πέτρα γίνεται ολόχρυση και το ξερό χορτάρι αποκτά ζωή. Είναι σαν η φύση να μεταμορφώνεται μαγικά, ακόμα και στις πιο άψυχες ή νεκρές μορφές της.

13-14. «Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κρένει: / «Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει».*

Η τελευταία εικόνα είναι εντυπωσιακή: η φύση «μιλά» με χίλιες φωνές και αναγγέλλει τη φρικτή αλήθεια της πολιορκίας. Ο θάνατος δεν είναι πλέον ένας απλός, μοναδικός θάνατος – είναι χιλιάδες φορές πιο οδυνηρός λόγω της πείνας, της εξάντλησης και της απελπισίας.

Θεματική Ανάλυση

1. Η φύση ως μαγεία
• Ο Σολωμός παρουσιάζει τη φύση με όρους ομορφιάς, αρμονίας και ζωντάνιας.
• Κάθε στοιχείο – τα ζώα, τα φυτά, ακόμα και τα άψυχα πράγματα – φαίνεται να εκπέμπει ζωή και χάρη.
2. Η τραγική ειρωνεία
• Ενώ η φύση ανθίζει, οι πολιορκημένοι πεθαίνουν.
• Η φύση συνεχίζει ανεπηρέαστη από τον ανθρώπινο πόνο, δημιουργώντας μια οδυνηρή αντίθεση με τη σκληρή πραγματικότητα του πολέμου.

1. Ο θάνατος και η υπερβατική του διάσταση
• Η τελευταία φράση δείχνει ότι ο θάνατος των πολιορκημένων δεν είναι απλώς φυσικός – είναι πολλαπλός, βαθύτερος, σχεδόν μεταφυσικός.
• Ο άνθρωπος δεν πεθαίνει μόνο μία φορά, αλλά «χίλιες φορές» λόγω της βασανιστικής αναμονής και της αργής εξάντλησης.

Συμπέρασμα

Το απόσπασμα αποτελεί έναν ύμνο στη φύση, που λειτουργεί ως αντίβαρο στη φρίκη του πολέμου. Ο Σολωμός, με εικόνες γεμάτες φως και κίνηση, αναδεικνύει τη διαχρονική ομορφιά της φύσης, η οποία όμως δεν μπορεί να αναιρέσει τον πόνο των πολιορκημένων. Η τελευταία φράση λειτουργεί ως η κορύφωση της τραγικότητας, τονίζοντας το αμετάκλητο της θυσίας τους.