Πλάτωνος, Πολιτεία 518b-519a: Ερμηνευτικά σχόλια, Καθηγήτρια: Αθηνά Μαλαπάνη, Φιλόλογος ΕΚΠΑ

Πλάτωνος, Πολιτεία 518b-519a

Ερμηνευτικά σχόλια

Καθηγήτρια: Αθηνά Μαλαπάνη, Φιλόλογος ΕΚΠΑ

Τι δεν είναι η παιδεία σύμφωνα με τον Σωκράτη;

            Ο Σωκράτης στον πλατωνικό διάλογο Πολιτεία, έχει αναφέρει την αλληγορία του σπηλαίου, σύμφωνα με την οποία οι δεσμώτες είναι όλοι οι άνθρωποι – θύματα του σκοταδισμού, της έλλειψης γνώσης, μόρφωσης και παιδείας. Το σκοτάδι συμβολίζει την απαιδευσία και την αμορφωσιά. Η φωτιά που προκαλεί τα απεικάσματα των Ιδεών, τα είδωλα στα τοιχώματα του σπηλαίου είναι η πηγή του κακού και της πλάνης. Τα δεσμά που κρατούν καθηλωμένους τους δεσμώτες ώστε να βλέπουν μόνο μπροστά τους τα απεικάσματα των ιδεών και όχι τις ιδέες, την αλήθεια, το ἀγαθόν, το ὄν είναι η έλλειψη μόρφωσης και παιδείας. Ωστόσο, μερικοί δεσμώτες απελευθερώνονται, σπάνε τα δεσμά και ακολουθούν ανοδική πορεία προς το φως του ήλιου. Ο ήλιος συμβολίζει τη δικαιοσύνη, την αλήθεια, τη γνώση, την παιδεία. Η ανοδική πορεία συμβολίζει και την ανάταση του ανθρώπου και της ψυχής του καθώς απελευθερώνεται από τα δεσμά του σκοταδισμού και της πνευματικής ανέχειας, αλλά δείχνει και τη δυσκολία αυτής της πορείας, τη δυσχέρεια στην προσπάθειά μας να κατακτήσουμε τη γνώση και την παιδεία. Έτσι, ο Σωκράτης προσπαθεί να δώσει έναν ορισμό στην παιδεία, η οποία αποτελεί τη θέαση των Ιδεών, του ὄντος, του ἀγαθοῦ.   

Σύμφωνα με τον Σωκράτη λοιπόν, η παιδεία δεν πρέπει να αποτελεί μία επαγγελματική δραστηριότητα κάποιων ανθρώπων. Αυτή η επαγγελματική διάσταση της παιδείας απορρίπτεται από τον Σωκράτη, καθώς πιστεύει ότι η γνώση υπάρχει μέσα στην ψυχή του ανθρώπου και δεν χρειάζεται κανέναν για να του την εμφυσήσει. Αυτό το επιχείρημά του ισχυροποιείται από την παρομοίωση με τη λειτουργία των οφθαλμών. Θεωρεί ότι η μετάδοση της γνώσης δεν είναι όπως η εμφύσηση της όρασης στα μάτια ενός τυφλού. Μέσα από αυτήν την άποψη, ο Σωκράτης εξαπολύει ένα δριμύ κατηγορώ –έστω και με μορφή υπαινιγμού- στους σοφιστές, οι οποίοι ήταν περιπλανώμενοι διδάσκαλοι που δίδασκαν με αμοιβή κάθε νέο την ικανότητα να μπορεί να σκέφτεται και να αποφασίζει ορθά τόσο για προσωπικά (ιδιωτικά) όσο και για πολιτικά ζητήματα. Πρόκειται για τη λεγόμενη εὐβουλία, την ικανότητα λήψης αποφάσεων τόσο για ιδιωτικά όσο και για κοινωνικοπολιτικά ζητήματα. Οι σοφιστές ισχυρίζονταν ότι θα μπορούσαν να κάνουν τους μαθητές τους αν το προσπαθούσαν φυσικά και οι ίδιοι να λάβουν μια καλή εκπαίδευση ώστε να ξεχωρίσουν τόσο στα πολιτικά ζητήματα όσο και στα ιδιωτικά. Επιπροσθέτως, οι σοφιστές δίδασκαν φιλοσοφία, ρητορική, πολιτική θεωρία, νομικά, μαθηματικά και άλλες επιστήμες και οι νεωτεριστικές τους απόψεις επεκτείνονταν και στον τρόπο με τον οποίο προσέγγιζαν οποιαδήποτε επιστήμη και οποιοδήποτε ζήτημα. Το δριμύ κατηγορώ του Σωκράτη αναφέρεται υπαινικτικά και στους ρητοροδιδασκάλους, οι οποίοι επίσης δίδασκαν ρητορική επί πληρωμή.

Ο Σωκράτης λοιπόν, υποστηρίζει ότι η γνώση ενυπάρχει στην ψυχή των ανθρώπων, καθώς οι ψυχές μας ήταν στον κόσμο των Ιδεών. Όταν όμως η ψυχή εισήλθε στο σώμα, ξέχασε τις Ιδέες και κατά συνέπεια, στόχος της παιδείας είναι να κάνει την ψυχή να ξαναθυμηθεί τις Ιδέες, δηλαδή την έννοια του ἀγαθοῦ. Γι’ αυτό άλλωστε, κάθε άνθρωπος έχει μέσα του τη δυνατότητα να μαθαίνει (τη γνωστική ικανότητα) και το λογικό μέρος της ψυχής, το λογιστικόν, που τον βοηθά να καλλιεργήσει τις διανοητικές του αρετές και να κατακτήσει τη γνώση. Αυτός είναι και ο λόγος που η παιδεία πρέπει να γίνεται μέσω της μαιευτικής και της διαλεκτικής μεθόδου.

Η μαιευτική μέθοδος είναι χαρακτηριστική της σωκρατικής διδασκαλίας, όπως και η διαλεκτική. Μαιευτική είναι η μέθοδος που εφαρμόζει η μαία όταν βοηθάει μία επίτοκο γυναίκα να φέρει στον κόσμο το παιδί της. Έτσι και ο Σωκράτης, επηρεασμένος από τη μαία μητέρα του, ισχυρίζεται ότι ο ίδιος δεν έδωσε ποτέ έτοιμη γνώση στον εκάστοτε μαθητή του, αλλά τον βοήθησε να γεννήσει μόνος του την αλήθεια, δηλαδή να κατακτήσει μόνος του την αλήθεια και τη γνώση.

Επιπλέον, η διαλεκτική είναι η μέθοδος του διαλόγου που επίσης εφάρμοζε ο Σωκράτης. Ωστόσο, δεν πρόκειται για έναν απλό διάλογο. Ο Σωκράτης άφηνε τον συνομιλητή του να διατυπώσει μία άποψη ή θέση για ένα ζήτημα και μετά, με συνεχείς ερωτήσεις οδηγούσε τον συνομιλητή του σε σταδιακή αναίρεση της θέσης του. Κατόπιν, πάλι με συνεχείς ερωτήσεις ο Σωκράτης βοηθούσε τον συνομιλητή του να φτάσει στην αλήθεια, τη γνώση και τον ορισμό -σε πολλές περιπτώσεις- διάφορων εννοιών, όπως εδώ ο Σωκράτης προσπαθεί να ορίσει την έννοια της παιδείας.

Τι δηλώνει η παρομοίωση των ματιών στο συγκεκριμένο χωρίο της πλατωνικής Πολιτείας;

            Ο Σωκράτης θεωρεί ότι η μετάδοση της γνώσης δεν είναι όπως η εμφύσηση της όρασης στα μάτια ενός τυφλού, καθώς πιστεύει ότι η γνώση ενυπάρχει στην ψυχή μας πριν αυτή ενταχθεί στο σώμα μας. Έτσι, σκοπός τόσο του Σωκράτη όσο και κάθε φιλοσόφου και δασκάλου είναι -και πρέπει να είναι- να βοηθήσει το άτομο να επαναφέρει στη μνήμη του τη γνώση και την αλήθεια, να κατακτήσει δηλαδή τη γνώση και την αλήθεια μόνος του. Πιο συγκεκριμένα, ο Σωκράτης αναφέρει ότι πρέπει να στρέψουμε στα μάτια μας προς το φως, δηλαδή να στρέψουμε την ψυχή μας προς τις Ιδέες, το ὄν, το ἀγαθόν. Έτσι, η ψυχή θα φτάσει στην ύψιστη μορφή γνώσης που είναι η θέαση του Αγαθού. Χαρακτηριστική είναι μάλιστα η αντίθεση τὸ φανόν – τὸ σκοτῶδες. Επομένως, η παιδεία πρέπει να στοχεύει στο να στρέψει την ψυχή του ανθρώπου στη θέαση του Αγαθού.

Τι είναι η παιδεία σύμφωνα με τον Σωκράτη στο συγκεκριμένο χωρίο της Πολιτείας του Πλάτωνα;

            Η παιδεία, σύμφωνα με τον Σωκράτη, είναι η τέχνη που μπορεί να οδηγήσει την ψυχή του ατόμου να στραφεί από τον κόσμο των Αισθήσεων στον κόσμο των Ιδεών ώστε να καταλήξει στη θέαση του Αγαθού με όσο το δυνατόν ευκολότερο και αποτελεσματικότερο τρόπο. Η ψυχή του ανθρώπου γνωρίζει την αλήθεια, τις Ιδέες, αλλά ο στόχος του παιδαγωγού είναι να βοηθήσει τον άνθρωπο να στρέψει την ψυχή του στη σωστή κατεύθυνση ώστε να ανακαλύψει και να επαναφέρει στη μνήμη του την αλήθεια, τη γνώση, τις Ιδέες, το ἀγαθόν. Η αντίθεση ανάμεσα στο φανόν (το φως) και το σκοτῶδες (το σκότος, το σκοτάδι) είναι θεμελιώδης στον Πλάτωνα και συμβολίζει την αντίθεση ανάμεσα στη γνώση και την παιδεία αφενός και την απαιδευσία αφετέρου. Επομένως, στόχος της εκπαίδευσης και του παιδαγωγού / διδασκάλου είναι να βρει τον τρόπο να επαναπροσανατολίσει την ψυχή του ανθρώπου στην αλήθεια και τον κόσμο των Ιδεών, στο ἀγαθόν και το ὄν με τον πιο εύκολο και αποτελεσματικό τρόπο που θα μπορούσε να σκεφτεί.

            Χαρακτηριστική σε αυτήν την περίπτωση είναι η λέξη περιαγωγή, δηλαδή μεταστροφή. Η λέξη έχει φιλοσοφική βαρύτητα, καθώς δείχνει ότι η γνώση και η παιδεία πρέπει να έχουν καθολικό χαρακτήρα και να μην εξαντλούνται σε μία μόνο συγκεκριμένη οπτική, καθώς αφορά όλον τον κόσμο. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η δεοντολογική χρήση του ρηματικού επιθέτου περιακτέον που μαρτυρά την αναγκαιότητα του ανθρώπου να μεταστρέφει την ψυχή του από τον κόσμο των αισθήσεων στον κόσμο των Ιδεών, καθώς οι αισθήσεις δεν είναι η πραγματική γνώση, αλλά τα απεικάσματα των ιδεών στον κόσμο. Η μεταστροφή της ψυχής στον κόσμο των Ιδεών με στόχο τη θέαση του ἀγαθοῦ είναι μια δύσκολη, επίπονη και επώδυνη διαδικασία. Έτσι, αποδεικνύεται ότι η εκπαίδευση δεν αποτελεί μια διαδικασία εμφύσησης παγιωμένων και στερεοτυπικών γνώσεων μέσω πληρωμής (άρα, εξαργυρώσιμων γνώσεων), αλλά μια στάση ζωής που είναι αποτέλεσμα συνεχούς διαδικασίας και προσπάθειας του ανθρώπου.

Τι γνωρίζεται για τις έννοιες του ἀγαθοῦ και του ὄντος;

            Το ὄν είναι ουσιαστικοποιημένη μετοχή ουδετέρου γένους του ρήματος εἰμί που εδώ χρησιμοποιείται με την υπαρκτική του σημασία. Το ὄν είναι το υπαρκτό, αυτό που πραγματικά υπάρχει. Για τον Πλάτωνα, τα πραγματικά υπαρκτά είναι οι Ιδέες και όχι ο κόσμος των αισθητών πραγμάτων.

            Η μεταστροφή της ψυχής του ανθρώπου στον κόσμο των Ιδεών έχει ως απόρροια τη θέαση του ἀγαθοῦ. Το ἀγαθόν αποτελεί μία πολύπλοκη έννοια στο πλατωνικό φιλοσοφικό σύστημα, για τον οποίο ακόμα και ο ίδιος ο φιλόσοφος δεν έδωσε ποτέ κάποια συγκεκριμένη ερμηνεία. Το ἀγαθόν είναι το εἶναι και ό,τι διατηρεί το εἶναι/ η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα/ η αλήθεια, η γνώση, η ἐπιστήμη με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου, δηλαδή η θεμελιωμένη γνώση σε κάθε τομέα και πεδίο και οτιδήποτε οδηγεί στη γνώση, την παιδεία και την αλήθεια. Σε κάθε περίπτωση, είναι η πηγή του όντος, της αλήθειας και της γνώσης.

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η ιδέα του ἀγαθοῦ συμβολίζεται αλληγορικά μέσα από τον ήλιο, ο οποίος μπορεί να προκαλεί τύφλωση στα μάτια και πόνο, αλλά αν οι απελευθερωμένοι δεσμώτες τον συνηθίσουν και αντέξουν σε αυτόν τον πόνο, θα κατακτήσουν τις Ιδέες, την αλήθεια και τη γνώση. Αυτό ερμηνεύεται ως η δυσκολία της κατάκτησης της παιδείας. Οι απελευθερωμένοι δεσμώτες, δηλαδή οι άνθρωποι που θα έρθουν σε επαφή με τη γνώση και θα σπάσουν τα δεσμά του σκοταδισμού, εάν αντέξουν το φως του ήλιου, δηλαδή τη γνώση και την αλήθεια που τους σπάει τα στερεότυπα και τους μύθους τους, θα κατακτήσουν τη γνώση και την αλήθεια και μετά, πρέπει να επιστρέψουν στο σπήλαιο και να διαπαιδαγωγήσουν τους υπόλοιπους δεσμώτες και να τους απελευθερώσουν. Εδώ ο Πλάτων δηλώνει -μέσω του Σωκράτη- την ανάγκη των πεπαιδευμένων και των πνευματικών ανθρώπων να μην επαναπαύονται και να διαφωτίζουν τις μάζες παρά τις δυσκολίες και τον χλευασμό που μπορεί να υποστούν από τους δεσμώτες, δηλαδή τις απαίδευτες μάζες.

Ποιες οι απόψεις του Σωκράτη για τις διανοητικές αρετές και τις αρετές της ψυχής; Γιατί τις διαχωρίζει; Να αναλύσετε το σχετικό χωρίο του αρχαίου κειμένου.

            Ο Σωκράτης συγκρίνει τις διανοητικές αρετές με τις ηθικές αρετές του ανθρώπου και πιστεύει ότι η διανοητική αρετή είναι περισσότερο θεϊκής υπόστασης, ένα εσωτερικό στοιχείο της φύσης του ανθρώπου και γι’ αυτό δεν χάνει τη δύναμή της.  Μπορεί να αποβαίνει χρήσιμη και ωφέλιμη ή άχρηστη και βλαβερή ανάλογα με τη μεταστροφή του ανθρώπου προς τον κόσμο των Ιδεών ή των αισθήσεων αντίστοιχα. Ωστόσο, οι ηθικές αρετές σχετίζονται  με τον χαρακτήρα του ατόμου και κατακτούνται με τον εθισμό, δηλαδή την ανάπτυξη υγιών συνηθειών, έξεων, και τη συνεχή εξάσκηση, μία άποψη που υποστηρίχθηκε και από τον Αριστοτέλη στα Ἠθικά Νικομάχεια.