Έφηβοι και Διαδίκτυο μέσα στην Πανδημία: Ομιλία μου στο Συνέδριο για την Παιδική Ευημερία από το Χαμόγελο του Παιδιού (10.7.2021)

Δείτε εδώ την ομιλία μου για το Συνέδριο Παιδικής Ευημερίας από το Χαμόγελο του Παιδιού

<iframe src="https://onedrive.live.com/embed?cid=580A79A4BE38358E&amp;resid=580A79A4BE38358E%21932&amp;authkey=AC2CcGN7LIical4&amp;em=2&amp;wdAr=1.7777777777777777" width="350px" height="221px" frameborder="0">Αυτό είναι ένα ενσωματωμένο αρχείο αρχείο παρουσίασης <a target="_blank" href="https://office.com">Microsoft Office</a> που παρέχεται από το <a target="_blank" href="https://office.com/webapps">Office</a>.</iframe>

Ο εθισμός των εφήβων στο διαδίκτυο κατά την πανδημία
Αθηνά Μαλαπάνη, Φιλόλογος - Συγγραφέας

1. Εισαγωγή: Ερευνητικό ερώτημα και Υποθέσεις

Οι σύγχρονοι έφηβοι έχουν αναπτύξει μεγάλη ευχέρεια στον χειρισμό των νέων τεχνολογιών, καθώς αποτελεί ένα βασικό χαρακτηριστικό της γενιάς τους και της εποχής τους. Ειδικά η χρονιά της πανδημίας του εγκλεισμού (Μάρτιος 2020 - Μάιος 2021), η τηλεκπαίδευση αποτέλεσε ένα ακόμη κίνητρο για να εξοικειωθούν οι έφηβοι ακόμη περισσότερο με τη χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή, αλλά και άλλων τεχνολογικών συσκευών (π.χ. tablet, έξυπνο κινητό τηλέφωνο - smartphone) και κατά συνέπεια, και του διαδικτύου. Μάλιστα, οι απεριόριστες δυνατότητες του διαδικτύου στη μόρφωση, την εκπαίδευση, την πληροφόρηση, τις αγορές, την ψυχαγωγία και την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου καθιστούν το διαδίκτυο ακόμη πιο ελκυστικό για άτομα όλων των ηλικιών, ειδικά για τους εφήβους (Σπ. Ρούμπας, Φωνές εφήβων στο: https://www.youth-life.gr/el/for-youngers-gr/90-adolescents-and-the-internet-mey-speech, Τελευταία ανάκτηση: 2/7/2021). Σαφώς και τα πλεονεκτήματα της τηλεκπαίδευσης ειδικά, αλλά και του διαδικτύου γενικά δεν μπορεί και δεν πρέπει να αποσιωπηθούν ούτε να παρακαμφθούν. Ωστόσο, μήπως τελικά αυτή η εξέλιξη αύξησε τα επίπεδα του εθισμού των εφήβων στο διαδίκτυο; Αυτό θα είναι και το ερώτημα που καλείται να διερευνήσει η παρούσα εργασία.
Λαμβάνοντας λοιπόν, υπόψη ότι ήδη πριν από την πανδημία και την εφαρμογή της τηλεκπαίδευσης ένα μεγάλο ποσοστό εφήβων, αλλά ακόμη και παιδιών παρουσίαζαν εθισμό και κατάχρηση του διαδικτύου, εικάζεται ότι η πανδημία με τις ιδιότυπες συνθήκες της αύξησε τα ποσοστά των εθισμένων στο διαδίκτυο εφήβων, με δυσάρεστα αποτελέσματα τόσο για την ψυχική τους υγεία όσο και για τη σωματική.

2. Η χρήση του διαδικτύου από τους εφήβους πριν από και μετά την πανδημία
2.1 Ποσοστά χρήσης και εθισμού των εφήβων πριν και μετά την πανδημία

Όπως αναφέρθηκε, ο εθισμός των εφήβων στο διαδίκτυο ήταν ένας φαινόμενο που είχε παρατηρηθεί και πριν από την πανδημία. Σύμφωνα με έρευνα της Focus Bari τον Δεκέμβριο του 2017 για λογαριασμό του Συνδέσμου Επιχειρήσεων Πληροφορικής και Επικοινωνιών Ελλάδας, το 78% των παιδιών 5-12 ετών χρησιμοποιεί το Διαδίκτυο, ποσοστό που ανεβαίνει στο 89,3% για τις ηλικίες 10-12 ετών. Από ποιες συσκευές συνδέονται τα παιδιά; Κυρίως από ταμπλέτες (35,4%), οι πωλήσεις των οποίων είχαν μεγάλη ανάπτυξη τα προηγούμενα χρόνια, ακολουθούν τα έξυπνα κινητά τηλέφωνα (27,8%) και λιγότερο από ένα στα τέσσερα (23,7%) είναι η χρήση του φορητού ηλεκτρονικού υπολογιστή (laptop) (Ελαφρός, 2018).
Σαφή αυξητική τάση στις οικογένειες ή στους ίδιους τους εφήβους που ζητούν βοήθεια για να αποφύγουν την εξάρτηση από το Διαδίκτυο καταγράφεται στη Γραμμή Βοήθειας του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου (210-6007686). Σύμφωνα με τον Γ. Κορμά, υπεύθυνο αυτής της γραμμής, πλέον το 40% από τα 1.800 τηλεφωνήματα που λαμβάνονται ανά έτος αφορά σε συμπεριφορές εξάρτησης. Μάλιστα, επισημαίνει ότι το πρόβλημα επεκτείνεται και αγγίζει όλο και μικρότερες ηλικίες, όπως λ.χ. παιδιά στην προ-εφηβεία τους, δηλαδή μαθητές της Ε΄ και της Στ΄ Δημοτικού. Η Ελλάδα είναι πρώτη στην Ευρώπη στις αναφορές προβλημάτων εξάρτησης των εφήβων από το διαδίκτυο, όπως καταγράφεται στις αντίστοιχες τηλεφωνικές γραμμές (Ελαφρός, 2018).
Επιπλέον, όπως καταγράφηκε σε πανελλήνια έρευνα στον μαθητικό πληθυσμό για τη «Χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών και άλλες εξαρτητικές συμπεριφορές» (2015), το 15,1% των μαθητών 16 ετών έχει συμπεριφορές παθολογικής χρήσης Διαδικτύου (19% στα κορίτσια, 11% στα αγόρια). Το 40,5% «μπαίνει στο Διαδίκτυο όταν νιώθει άκεφος/η», το 35,9% «για να ξεφύγει από τις στενοχώριες», ενώ το 20,8% «συμβαίνει να δυσκολεύεται να βγει από το Διαδίκτυο» (Ελαφρός, 2018).
Εντός του 2018, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) θα συμπεριλάβει τη διαταραχή διαδικτυακού παιχνιδιού στη Διεθνή Στατιστική Ταξινόμηση Νόσων και Συναφών Προβλημάτων Υγείας (ICD). «Πρόκειται για ανακοίνωση που έγινε στην αρχή του 2018 και σημαίνει πλέον πως η μονομανία μιας μερίδας του πληθυσμού με τα παιχνίδια στο Ίντερνετ αντιμετωπίζεται ως συμπεριφορά εθισμού, που οδηγεί σε σοβαρές συνέπειες», αναφέρει στην “Καθημερινή” ο Κωνσταντίνος Σιώμος. «Αναγνώριση της διαταραχής αυτής θα οδηγήσει να αντιμετωπίζεται ως ασθένεια από τα Ταμεία και το σύστημα υγείας», συμπληρώνει (Ελαφρός, 2008).
Ωστόσο, η πανδημία προκάλεσε αύξηση του εθισμού και της κατάχρησης του διαδικτύου από τους εφήβους. Μάλιστα, οι διαδικτυακές συμπεριφορές υψηλού κινδύνου άγγιξαν το 50%. Την ίδια στιγμή αυξήθηκε κατά 10% ο αυτοτραυματισμός στα κορίτσια, ενώ παρατηρήθηκε διπλασιασμός του καταθλιπτικού συναισθήματος και στα δύο φύλα. Τα συμπεράσματα ανήκουν σε ποσοτική και ποιοτική έρευνα που έγινε στη Μονάδα Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.) του ΕΚΠΑ, καθώς και από τη γραμμή «Υποστηρίζω» που λειτουργεί στο Νοσοκομείο Παίδων «Παν. & Αγλ. Κυριακού». Κατά τη διάρκεια του πρώτου εγκλεισμού, οπότε και σημειώθηκε μία αιφνίδια και απότομη μεταβολή της καθημερινότητας όλων μας, χωρίς να υπάρχει γνώση για το τι ακριβώς συμβαίνει, παρατηρήθηκαν πολλές αλλαγές στη συμπεριφορά των εφήβων, οι οποίες εντάθηκαν στον δεύτερο εγκλεισμό, αναφέρει η αναπληρώτρια καθηγήτρια Παιδιατρικής - Εφηβικής Ιατρικής, Επιστημονική Υπεύθυνη της Μονάδας Εφηβικής Υγείας κα. Άρτεμις Τσίτσικα. Πιο συγκεκριμένα, παρατηρήθηκε ένα υπερβολικό άγχος, κάποιες φοβίες, καταθλιπτικό συναίσθημα που σχεδόν διπλασιάστηκε, και το κυριότερο, ένα αίσθημα παραίτησης και έλλειμμα προοπτικής. Στα κορίτσια είδαμε μία εσωτερίκευση, σε κάποιες περιπτώσεις είδαμε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, όπως ο αυτοτραυματισμός, που έφτασε το 10% σύμφωνα με τις παρατηρήσεις μας, αλλά και από τη διεθνή βιβλιογραφία. Ενώ τα αγόρια είχαν μία επιθετικού τύπου εξωστρεφή συμπεριφορά, και υπήρξαν και επεισόδια ενδοοικογενειακά, αλλά και στο ευρύτερο περιβάλλον τους. Και η κα Άρτεμις Τσίτσικα παρατηρεί ότι τα ποσοστά εθισμού και κατάχρησης του διαδικτύου πριν από την πανδημία ήταν ήδη υψηλά. Παρατηρεί ότι τώρα πλέον φτάνουν στο 50-60% και η σοβαρή συμπεριφορά εξάρτησης αγγίζει έως και το 15%.Επίσης, παρατηρείται μία αύξηση διαδικτυακών συμπεριφορών υψηλού κινδύνου, όπως ο εκφοβισμός που έφτασε το 50%, ρητορική του μίσους, επιθετικότητα δηλαδή ψηφιακά. Είδαμε μία υπερβολή στην χρήση του διαδικτύου. Η τηλεκπαίδευση που ήταν μία αναγκαία συνθήκη και προσέφερε πολλά, σίγουρα κούρασε και είχε μία μεγάλη επίπτωση στη σχολική τους ζωή, καθώς παρατηρήθηκε σχολική άρνηση, έλλειμμα κινήτρου να βγαίνουν από το σπίτι και άλλα σχετικά συμπτώματα μη υγιούς και ισορροπημένης ψυχοκοινωνικής ζωής (https://www.protothema.gr/ugeia/article/1126455/pandimia-shedon-diplasiastike-o-ethismos-ton-efivon-sto-diadiktuo/, Τελευταία ανάκτηση: 2/7/2021).

2.2. Τα αίτια του εθισμού των εφήβων (πριν και μετά την πανδημία)

Τα αίτια του εθισμού και της κατάχρησης του διαδικτύου από τους εφήβους είναι ποικίλα και εδράζονται κυρίως στην ψυχολογία τους. Συνοπτικά, αναφέρεται ότι πολλοί έφηβοι στρέφονται στο διαδίκτυο προκειμένου να αντιμετωπίσουν συναισθήματα άγχους, μοναξιάς και θλίψης βιώνοντας την παρατεταμένη ενασχόλησή τους με το διαδίκτυο ως έναν τρόπο διαφυγής από την πραγματικότητα και τα καθημερινά προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Μέσω της ανωνυμίας που διασφαλίζει το διαδίκτυο, διαφεύγουν από την εικόνα τους που ενδεχομένως δεν τους ικανοποιεί, στην πραγματικότητα κρύβονται εμπλέκοντας τον εαυτό τους σε μια πλασματική επικοινωνία που τους παρέχει ασφάλεια και μπορεί να νιώθουν -έστω και πλασματικά- ότι μπορούν να τονώσουν την αυτοπεποίθησή τους ή έστω να κρύψουν κάποια στοιχεία τους που θεωρούνται μειονεκτήματα. Όπως όμως εύκολα γίνεται αντιληπτό, η ανακούφιση που τους προσφέρει η κατάσταση αυτή, δηλαδή του εθισμού στο διαδίκτυο, είναι προσωρινή, καθώς τα συναισθήματα και οι σκέψεις του εφήβου εξακολουθούν να είναι παρόντα όταν σβήσει η οθόνη του ηλεκτρονικού του υπολογιστή (https://www.askitis.gr/sexualhealth/view/ephiviki_eksartisi_kai_diadiktio, Τελευταία ανάκτηση: 2/7/2021). Πολλές φορές, η έλλειψη ενδιαφερόντων και χόμπι οδηγεί τους εφήβους στην ανία και την πλήξη, με απόρροια να καταφεύγουν στο διαδίκτυο και στη σπατάλη του χρόνου τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Η περίοδος της πανδημίας πρόσθεσε επιπλέον λόγους στην κατάχρηση του διαδικτύου από τους εφήβους, με απόρροια την αντίστοιχη αύξηση των εφήβων που έπεσαν θύματα του διαδικτυακού εθισμού και καταλήγουν στο να παραμελούν τις υποχρεώσεις τους, την πραγματική ζωντανή επικοινωνία και την ίδια τους τη ζωή.
Πιο συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, οι έφηβοι έπρεπε να ανταπεξέλθουν στο κομμάτι της τηλεκπαίδευσης ικανοποιητικά παρόλο που δεν υπήρχαν έως την έναρξη της πανδημίας οι κατάλληλες υποδομές για την σωστή εφαρμογή της στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Έτσι, η τηλεκπαίδευση έπρεπε να προσαρμοστεί εκτάκτως στο σχολικό εξάωρο, οπότε οι μαθητές περνούσαν (και περνάνε) πολλές ώρες μπροστά από τις οθόνες των διάφορων τεχνολογικών μέσων, ενώ στα ενδιάμεσα “διαλείμματα” θα επιλέξουν συνήθως να κάνουν χρήση του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, συνομιλώντας με τους φίλους τους. Έτσι, η κοινωνικοποίηση των παιδιών μεταφέρθηκε από το σχολείο στον κυβερνοχώρο, με αποτέλεσμα να περιοριστεί και να γίνει εικονική (Σωτήρκου, 2021).
Επιπροσθέτως, ο εγκλεισμός και η συνακόλουθη παύση κάποιων δραστηριοτήτων των εφήβων οδήγησε στην αύξηση του ελεύθερου χρόνου τους. Αυτός ο ελεύθερος χρόνος όμως, δεν μπορούσε να αξιοποιηθεί μέσω της άσκησης ή καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων κ.ά. Έτσι, πολλοί έφηβοι στράφηκαν στο διαδίκτυο και ειδικά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ώστε να αξιοποιήσουν τον ελεύθερο χρόνο τους.

2.3 Συνέπειες του εθισμού των εφήβων στο Διαδίκτυο

Οι συνέπειες του διαδικτυακού εθισμού των εφήβων είναι πολλές επηρεάζοντας αντίστοιχες αρκετές πτυχές της καθημερινής τους ζωής και της διαμόρφωσης της προσωπικότητάς τους. Ένα πολύ σοβαρό ζήτημα είναι ο διαδικτυακός εθισμός, το λεγόμενο cyberbulling, το οποίο προκαλείται από την πολύωρη χρήση των κοινωνικών δικτύων και ελλοχεύει κινδύνους για τους εφήβους. Δεν είναι άλλωστε, λίγα τα περιστατικά που έφηβοι επέλεξαν να συνομιλήσουν και να αναπτύξουν πιο στενές επαφές με αγνώστους στο διαδίκτυο, εκφράζοντας τα συναισθήματά τους ευκολότερα πίσω από τις οθόνες (Σωτήρκου, 2021). Μάλιστα, σχεδόν ένας στους τρεις εφήβους έχει δεχθεί παρενόχληση ή έχει αντιμετωπίσει επιθετική συμπεριφορά στο Διαδίκτυο το 2019, ενώ περίπου το ίδιο ποσοστό έχει πράξει αναλόγως (Ελαφρός, 2020).
Γενικότερα, η αύξηση του εθισμού στο διαδίκτυο έχει εντατικοποιήσει και τις αρνητικές επιπτώσεις που ανέκαθεν προκαλούσε αυτό το δυσάρεστο κοινωνικό φαινόμενο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αλλαγή και στις διατροφικές συνήθειες των εφήβων και όχι μόνο στην ευρύτερη συμπεριφορά τους. Οι επιστήμονες της ΕΕΙ (Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής) σημείωσαν πως η διαδικτυακή εξάρτηση σχετίζεται και με τις διατροφικές παρεκτροπές, είτε με τη μεγάλη κατανάλωση λιπαρών σνακ και ανθυγιεινών τροφών μπροστά στην οθόνη είτε με την προβολή και επίδραση διαδικτυακών προτύπων που ενισχύουν τη νευρογενή ανορεξία, ειδικά στα κορίτσια (Ελαφρός, 2020). Μία ακόμα σοβαρή σωματική επίπτωση είναι η σωματική κούραση και κόπωση που παρατηρείται στους εφήβους που κάνουν κατάχρηση του διαδικτύου. Τα παιδιά φαίνονται και συμπεριφέρονται σαν να τους λείπει ύπνος, ενώ παρατηρούνται και οφθαλμολογικά προβλήματα (Πολυδώρου, 2018).
Επίσης, η διαδικτυακή εξάρτηση σχετίζεται με συναισθηματικές ή και κοινωνικές δυσκολίες, δημιουργώντας συναισθηματικά ευάλωτα άτομα που δεν ελέγχουν τις παρορμήσεις τους, παρουσιάζουν υπερκινητικότητα και γενικότερα, ψυχολογικά προβλήματα, δυσκολίες κοινωνικοποίησης, ακόμη και συναισθηματικά ξεσπάσματα (Πολυδώρου, 2018). Αυτό συμβαίνει καθώς η αύξηση της παραγωγής του νευροδιαβιβαστή του εγκεφάλου, η ντοπαμίνη, η οποία συνδέεται με την ευχαρίστηση, αυξάνεται προκαλώντας αυτήν την έντονη ψυχική διάθεση (Μ. Θεοφίλου, Διαδίκτυο: Εθισμός, πρόληψη και τρόποι αντιμετώπισης. Άρθρο διαθέσιμο στο: https://www.paidiatros.com/efivos/psyxologia/internet-addiction-prevention, Τελευταία ανάκτηση: 3/7/2021). Έτσι, προκαλείται η λεγόμενη τροποποίηση της διάθεσης.
Έχει παρατηρηθεί ότι όσο περισσότερο τα παιδιά χρησιμοποιούν το διαδίκτυο ολοένα και απομακρύνονται από τη φυσική επαφή με τους άλλους, με αποτέλεσμα να παραμελούν τις κοινωνικές σχέσεις με τους φίλους τους. (Ελαφρός, 2020 και Πολυδώρου, 2018).
Τέλος, σοβαρή συνέπεια αποτελεί και η μείωση των ακαδημαϊκών επιδόσεων των παιδιών ή ακόμα και η σχολική άρνηση. Το παιδί δίνει λιγότερη προσοχή στα μαθήματα και στο σχολείο, παραμελεί τις υποχρεώσεις και τις σχολικές του ευθύνες με αποτέλεσμα να πέφτει η απόδοση άρα και οι σχολικοί του βαθμοί. Δεν είναι μάλιστα λίγες οι φορές που αρνείται να πάει στο σχολείο και να διαβάσει, γιατί έχει την απαίτηση να μείνει στο σπίτι και να έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο και κυρίως, στα κοινωνικά δίκτυα και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια (Πολυδώρου, 2018).
Επομένως, οι ανωτέρω αρνητικές συνέπειες, οι οποίες μάλιστα έχουν ενταθεί λόγω της πανδημίας και του εγκλεισμού, καθιστούν απαραίτητη την προσπάθεια όλων των φορέων κοινωνικοποίησης και παιδείας να δραστηριοποιηθούν για να διδάξουν τους σημερινούς εφήβους την ορθολογική χρήση του διαδικτύου.

3. Μέτρα αντιμετώπισης του προβλήματος: Ορθολογική χρήση του Διαδικτύου

Για την αντιμετώπιση του διαδικτυακού εθισμού των εφήβων, απαραίτητη είναι η ενημέρωση για το ζήτημα αυτό τόσο των εφήβων όσο και των ενηλίκων, γονιών και εκπαιδευτικών. Η προγραμματισμένη και ελεγχόμενη χρήση του διαδικτύου είναι απαραίτητη και πρέπει να επιβάλλεται από τους γονείς. Μάλιστα, ο διακριτικός έλεγχος των γονιών στους εφήβους για το ποιες ιστοσελίδες επισκέπτονται και τη γενικότερη δραστηριότητά του στο διαδίκτυο είναι επίσης αναγκαίος. Το σημαντικότερο μέσο ωστόσο, είναι η διαμόρφωση μιας σχέσης εμπιστοσύνης ανάμεσα στους γονείς και τα παιδιά, αλλά και ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς και τα παιδιά, ώστε οι έφηβοι που έχουν υποστεί το οποιοδήποτε κακό μέσω διαδικτύου να μπορούν να το συζητήσουν και να το εμπιστευτούν σε κάποιον φερέγγυο ενήλικα του περιβάλλοντός τους (Σ. Κουφοπούλου, Το διαδίκτυο στην εφηβεία στο https://www.psychologynow.gr/arthra-psyxologias/oikogeneia-kai-paidi/efiviki-ilikia/3521-to-diadiktyo-stin-efiveia-sofia-koufopoylou.html, Τελευταία ανάκτηση: 3/7/2021).
Γενικότερα, μέσα στην περίοδο του εγκλεισμού έπρεπε τόσο οι γονείς όσο και οι εκπαιδευτικοί να βοηθήσουμε τα παιδιά να διαμορφώσουν μια ρουτίνα, στην οποία η ενασχόληση με το διαδίκτυο θα είναι προγραμματισμένη και κατά συνέπεια, περιορισμένη και ελεγχόμενη. Η ρουτίνα αυτή πρέπει να είναι αυστηρή και να περιλαμβάνει τα σχολικά μαθήματα και όλες τις δραστηριότητες των εφήβων που πρέπει να τίθενται σε προτεραιότητα και σε δευτερεύον επίπεδο, την ενασχόληση με το διαδίκτυο και τα διάφορα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Επιπλέον, πρέπει να δίνονται εναλλακτικές λύσεις στους εφήβους για την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου τους, όπως λ.χ. ο αθλητισμός, τα επιτραπέζια παιχνίδια, τα παζλ, η ζωγραφική κ.ά. σχετικά (Πάτσου, 2021).
Το διαδίκτυο πρέπει να χρησιμοποιείται ορθολογικά από τους εφήβους. Κι αυτό πρέπει να τους διδάξουμε ή καλύτερα να τους το δείξουμε μέσα από το προσωπικό μας παράδειγμα τόσο γονείς όσο και εκπαιδευτικοί. Δείχνουμε στους εφήβους ότι το διαδίκτυο είναι χρήσιμο για εκπαιδευτικούς σκοπούς, για την ενημέρωση και την επικοινωνία με φίλους και συγγενείς όταν δεν μπορούμε να έχουμε προσωπική επαφή μαζί τους, αλλά παράλληλα, οφείλουμε να τους αποδεικνύουμε ότι πολλές δραστηριότητές μας -κυρίως κοινωνικής φύσης- πρέπει να γίνονται δια ζώσης. Έτσι, οι έφηβοι θα αποκτήσουν μια λογική και συνειδητή σχέση με το διαδίκτυο, χωρίς να υποδουλώνονται σε αυτό, αλλά απολαμβάνοντας όλα τα οφέλη του (Πάτσου, 2021).

4. Βιβλιογραφικές παραπομπές και Διαδίκτυο

Γ. Ελαφρός (2020). Έφηβοι εκτεθειμένοι και χαμένοι στο Διαδίκτυο, Καθημερινή. Διαθέσιμο και στην ιστοσελίδα: https://www.kathimerini.gr/life/technology/1064493/efivoi-ektetheimenoi-kai-chamenoi-sto-diadiktyo/, Τελευταία ανάκτηση: 3/7/2021.
Γ. Ελαφρός (2018). Έφηβοι παγιδευμένοι στο Διαδίκτυο, Καθημερινή. Διαθέσιμο και στην ιστοσελίδα: https://www.kathimerini.gr/society/942122/efivoi-pagideymenoi-sto-diadiktyo/, Τελευταία ανάκτηση: 2/7/2021.
Μ. Θεοφίλου, Διαδίκτυο: Εθισμός, πρόληψη και τρόποι αντιμετώπισης. Άρθρο διαθέσιμο στο: https://www.paidiatros.com/efivos/psyxologia/internet-addiction-prevention, Τελευταία ανάκτηση: 3/7/2021.
Σ. Κουφοπούλου, Το διαδίκτυο στην εφηβεία στο https://www.psychologynow.gr/arthra-psyxologias/oikogeneia-kai-paidi/efiviki-ilikia/3521-to-diadiktyo-stin-efiveia-sofia-koufopoylou.html, Τελευταία ανάκτηση: 3/7/2021.
Φρ. Πάτσου (2021), Ενισχύοντας τη λογική χρήση του διαδικτύου στους εφήβους κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Διαθέσιμο στο: https://idealpsychology.gr/enischyontas-ti-logiki-chrisi-diadiktyoy-stoys-efivoys-ti/, Τελευταία ανάκτηση: 4/7/2021.
Χρ. Πολυδώρου (2018), Μορφές εθισμού στο διαδίκτυο. Άρθρο διαθέσιμο στο: https://efiveia.gr/morfes-ethismou-sto-diadiktio/, Τελευταία ανάκτηση: 3/7/2021.
Σπ. Ρούμπας, Φωνές εφήβων στο: https://www.youth-life.gr/el/for-youngers-gr/90-adolescents-and-the-internet-mey-speech, Τελευταία ανάκτηση: 2/7/2021.
Π. Σωτήρκου (2021). Έφηβοι και διαδίκτυο στην εποχή της πανδημίας: οι κοινωνικές επιπτώσεις. Διαθέσιμο και στην ιστοσελίδα: https://www.csii.gr/efivoi-kai-diadiktyo-stin-epochi-tis-pandimias-oi-koinonikes-epiptoseis/, Τελευταία ανάκτηση: 3/7/2021.

https://www.askitis.gr/sexualhealth/view/ephiviki_eksartisi_kai_diadiktio, Τελευταία ανάκτηση: 2/7/2021.
https://www.protothema.gr/ugeia/article/1126455/pandimia-shedon-diplasiastike-o-ethismos-ton-efivon-sto-diadiktuo/, Τελευταία ανάκτηση: 2/7/2021.