Πλάτωνος, Πολιτεία: Ανάλυση ενοτήτων 12 και 13, Αθηνά Μαλαπάνη, Φιλόλογος, Ma Πανεπιστημίου Αθηνών

Πλάτωνος, Πολιτεία

Διδάσκουσα: Αθηνά Ν. Μαλαπάνη, Φιλόλογος, Ma Πανεπιστημίου Αθηνών

Ενότητα 12^η

Η αλληγορία του σπηλαίου συμβολίζει την επίδραση που ασκεί η γνώση και η παιδεία στους ανθρώπους, καθώς τους οδηγεί στην αλήθεια και τις ιδέες. Μάλιστα, ο ορθώς πεπαιδευμένος, δηλαδή ο φιλόσοφος έχει την ηθική και πολιτική υποχρέωση να εκπαιδεύσει τους αμαθείς πολίτες, τις μάζες και να τους οδηγήσει στη γνώση και την αλήθεια. Έτσι, μέσα από τη διδασκαλία της πολιτικής αρετής, διαμορφώνονται οι σωστοί πολίτες, αποκτά ο καθένας τη θέση του στην πολιτεία, είναι αποδοτικός κι αυτό έχει ως αποτέλεσμα την εξασφάλιση της ευημερίας και της ευτυχίας όλων των πολιτών. Έτσι μόνο η πολιτεία μπορεί να λειτουργήσει σωστά και να ευημερήσει.  

Το θέμα αυτής της ενότητας που θέτει για συζήτηση ο Σωκράτης είναι η κοινωνική και ηθική ευθύνη των φιλοσόφων να απελευθερώσουν τους δεσμώτες από τα δεσμά τους, δηλαδή να διαφωτίσουν τις μάζες και να μορφώσουν τους ανθρώπους οδηγώντας τους από την απαιδευσία και την αμάθεια στο φως, την αλήθεια και τον κόσμο των Ιδεών. Επομένως, οι φιλόσοφοι πρέπει να αναλάβουν πολιτικές ευθύνες και να μην τις αρνούνται ούτε να υπεκφεύγουν.

Οι απαίδευτοι δεν μπορούν να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της πολιτείας αφενός γιατί στερούνται εκπαίδευσης και μόρφωσης, άρα δεν έχουν τις απαιτούμενες δεξιότητες για να κυβερνήσουν και να φερθούν διπλωματικά. Επιπλέον, δεν έχουν κάποιον υψηλό σκοπό και στόχο στη ζωή τους, με αποτέλεσμα να μην εμφορούνται από αγαθά κοινωνικοπολιτικά κίνητρα, αλλά να έχουν στόχο τον προσωπικό ευδαιμονισμό τους και την ικανοποίηση ιδιοτελών σκοπών, στόχων και συμφερόντων.

Αντιθέτως, οι πεπαιδευμένοι έχουν περισσότερες πνευματικές ενασχολήσεις και μπορούν να προσφέρουν πιο πολλά στον πολιτικό στίβο και την πολιτεία. Μάλιστα, αυτό δηλώνεται με μία παρομοίωση, ότι δηλαδή οι πεπαιδευμένοι είναι σαν να ζουν στα νησιά των Μακάρων. Υπήρχε μια λαϊκή δοξασία, κατά την οποία πέρα από τις στήλες του Ηρακλή (πέρα από το σημερινό Γιβραλτάρ) υπάρχουν κάποια νησιά όπου ζουν οι ήρωες και οι εκλεκτοί του ανθρώπινου γένους. Αυτή η δοξασία συμπίπτει με το μοτίβο του Παραδείσου που απαντά στον Χριστιανισμό και σε άλλες θρησκείες και δόγματα. Άρα, οι πεπαιδευμένοι έχουν κατακτήσει την απόλυτη ευτυχία και εσωτερική γαλήνη, ακριβώς γιατί έχουν ξεφύγει από τον νοητό και επίπλαστο κόσμο και έχουν κατακτήσει το Αγαθό, την απόλυτη γνώση και αλήθεια. Έτσι, έχουν όλα τα απαραίτητα εφόδια και τις αξίες για να ηγηθούν της πολιτείας.

Ωστόσο, οι ορθώς πεπαιδευμένοι δεν προτιμούν την ενασχόληση με την πολιτική, αλλά την αποκλειστική ενασχόληση με τον φιλοσοφικό λόγο και βίο. Παρόλο που έχουν τις απαιτούμενες γνώσεις και δεξιότητες, παρουσιάζουν εσωστρέφεια, έλλειψη ενασχόλησης με τα κοινά, απάθεια και αδιαφορία, αποστασιοποίηση έως και αποπολιτικοποίηση. Δεν θέλουν να αναλάβουν καμία εξουσία και ηγετική θέση που να αφορά την πολιτεία.

Βασικοί λόγοι αποπολιτικοποίησης των ορθώς πεπαιδευμένων – φιλοσόφων είναι:

• Η δυσαρέσκειά τους για την έντονη κοινωνική ζωή και δράση. Συνήθως αυτοί οι άνθρωποι προτιμούν την εσωστρέφεια και τη διακριτικότητα.
• Ο φόβος του μήπως κατηγορηθούν για αρχομανία, ιδιοτέλεια, ματαιοδοξία, δημαγωγία, λαϊκισμό και γενικά, εξυπηρέτηση προσωπικών συμφερόντων.
• Ο φόβος τους για την ψυχική φθορά που φέρνει η ενασχόληση με την πολιτική και η έντονη κοινωνικοπολιτική δράση.
• Ο φόβος τους μήπως δεν καταφέρουν να πετύχουν όλα όσα προσδοκούν οι άλλοι από αυτούς.

Ωστόσο, σύμφωνα με τον Σωκράτη, οι πεπαιδευμένοι – φιλόσοφοι πρέπει να αναγκάζονται να κατέβουν στη σπηλιά, δηλαδή να κατέβουν στον χώρο της πολιτικής και να έχουν ενεργό κοινωνικοπολιτική δράση ώστε να μεταλαμπαδεύσουν τις γνώσεις και την αλήθεια και στους αμαθείς πολίτες. Έτσι, θα ωφελήσουν την πολιτεία και θα την οδηγήσουν στην ευδαιμονία και την ευημερία.

Η παιδεία σύμφωνα με τον Πλάτωνα: Η παιδεία προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη παίς (παιδί), καθώς αφορά στην εκπαίδευση του παιδιού, τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και την κατάκτηση όλων των γνώσεων, των δεξιοτήτων και των μέσων που θα οδηγήσουν το άτομο στην ορθή διαμόρφωση του μυαλού και της ψυχής του. Η παιδεία πρέπει να οδηγεί πάντοτε στη διαφώτιση, στην κατάκτηση του Αγαθού και της απόλυτης και αντικειμενικής γνώσης και αλήθειας. Πρόκειται για μία ανοδική πορεία που οδηγεί τον άνθρωπο στην αυτοεξέλιξη, την αυτοβελτίωση και την προσωπική ανάπτυξη. Ακριβώς όμως επειδή είναι ανοδική είναι και δύσκολη, επίπονη και επώδυνη.

Τὰς βελτίστα φύσεις: Οι ορθώς πεπαιδευμένοι (φιλόσοφοι) δεν έχουν μόνο καταβάλει τις απαιτούμενες προσπάθειες για τη διάπλαση της προσωπικότητάς τους, αλλά έχουν και τις καλύτερες φύσεις, δηλαδή έχουν μία εξαιρετική προδιάθεση που με τη συνεχή εκπαίδευση και καλλιέργεια έχουν γίνει οι ιδανικοί για διακυβέρνηση.

Τὸ Άγαθόν: Η έννοια του αγαθού δεν έχει μία σαφή και συγκεκριμένη ερμηνεία στο φιλοσοφικό σύστημα του Πλάτωνα. Μπορεί να σημαίνει:

• Το είναι και ο,τιδήποτε συνέχει και διατηρεί το είναι
• Ο κόσμος, το σύμπαν, η ενότητα και η αρμονία του σύμπαντος
• Η αλήθεια, η γνώση που οδηγεί στην επιστήμη, ανεξάρτητη τις οποιεσδήποτε συνθήκες.
• Τὸ μέγιστον μάθημα, η μεγαλύτερη αξία που μπορεί να κατακτήσει ο άνθρωπος
• Είναι μία δύσκολη και επίπονη, ανοδική πορεία που πρέπει να κάνει κάθε άνθρωπος εάν θέλει να καλλιεργηθεί ουσιαστικά και να γνωρίσει τις Ιδέες.

Στην αρχαιότητα, ο χαρακτηρισμός ἀγαθός αποδιδόταν σε άντρες, οι οποίοι πληρούσαν το πρότυπο του ιδανικού άντρα σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής. Ήταν γενναίοι, ανδρείοι, είχαν αρετές στον κοινωνικοπολιτικό, αλλά και ιδιωτικό βίο, ήταν χρηστοί και ενάρετοι πολίτες και γενικώς, είχαν τα χαρίσματα του ιδανικού πολίτη και ανθρώπου.

Τη σημερινή εποχή, η λέξη αγαθός χρησιμοποιείται για αφελείς ανθρώπους που είναι υπερβολικά καλοί και αθώοι, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν να γίνουν θύματα των επιτήδειων. Επίσης, στον πληθυντικό (τα αγαθά), η λέξη αυτή δηλώνει τα υλικά αγαθά που έχουμε ανάγκη στην καθημερινότητά μας.

Γενικότερα, ο Πλάτων υποστήριξε στην Πολιτεία του ότι όλοι οι πολίτες πρέπει να εξαναγκάζονται σε έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής (είτε το επιθυμούν είτε όχι, είτε τους ευχαριστεί είτε όχι) ώστε να εξυπηρετείται το κοινό συμφέρον και όφελος και η πολιτεία να οδηγείται στην ανάπτυξη και την ευημερία. Αυτή η κάθετη και απόλυτη άποψη του Πλάτωνα οφειλόταν στα τρωτά σημεία της αθηναϊκής δημοκρατίας που τον είχαν απογοητεύσει δίνοντας την ευκαιρία σε πολλούς ισχυρούς άντρες να ασκήσουν δημαγωγία (προπαγάνδα) και να παραπλανήσουν το κοινό.

Ενότητα 13^η

Ο Γλαύκων, ο συνομιλητής του Σωκράτη, διατυπώνει με μία ρητορική ερώτηση την αμφισβήτησή του και την αντίθεσή του με την κάθετη και απόλυτη άποψη του Σωκράτη, ότι δηλαδή όλοι οι ορθώς πεπαιδευμένοι (φιλόσοφοι) πρέπει να εξαναγκαστούν να διαμορφώσουν μία ενεργό κοινωνικοπολιτική δράση και να ασχολούνται με πρακτικά πολιτικά ζητήματα ανεξάρτητα από τις επιθυμίες τους. Η άποψη του Γλαύκωνα είναι σωστή και εύστοχη, γιατί εξετάζει αυτό το ζήτημα υπό την οπτική γωνία του ατόμου-ανθρώπου και όχι του πολίτη. Αντιθέτως, με τον Πλάτωνα, που για αυτόν μόνο η πολιτική αρετή και η ιδιότητα του πολίτη έχουν αξία και υποστηρίζει ότι όλα πρέπει να γίνονται και να διαμορφώνονται με βάση το κοινό συμφέρον και το όφελος της πολιτείας.

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, μία πραγματικά δημοκρατική και ορθώς κυβερνούμενη πολιτεία πρέπει να στηρίζεται στους νόμους, οι οποίοι θα είναι ίσοι για όλους. Ο νόμος συγκροτεί τους πολίτες σε τάξη με την πειθώ, αλλά και τον εξαναγκασμό. Έτσι, τους οδηγεί στο κοινό συμφέρον και όφελος. Ο νόμος επίσης δημιουργεί αισθήματα δεσμών μεταξύ των πολιτών, ενισχύοντας έτσι τη συνεργασία τους ώστε να εξυπηρετηθεί και πάλι το κοινό όφελος. Επομένως, η πολιτεία πρέπει να παρεμβαίνει νομοθετικά στον ιδιωτικό και τον δημόσιο βίο ώστε να εξυπηρετείται το κοινό συμφέρον και όφελος και την προστασία των πολιτών. Ο Πλάτωνας υποστηρίζει ότι και η πειθώ και η βία αποτελούν θεμιτά μέσα για την εξασφάλιση της ευημερίας της πολιτείας.

Άρα, ο Πλάτωνας απαντά στον συλλογισμό του Γλαύκωνα σχετικά με την αδικία που βιώνουν οι φιλόσοφοι έχοντας εξαναγκαστεί να ασχοληθούν με την πολιτική. Υποστηρίζει ότι οι νόμοι με πειθώ και βία (εξαναγκασμό) πρέπει να οδηγούν τους φιλοσόφους, αλλά και όλους τους πολίτες σε μία συγκεκριμένη συμπεριφορά και δράση ώστε να εξασφαλιστεί η ευημερία της πολιτείας. Από τη στιγμή που εφαρμόζονται οι νόμοι και συντελούν στο γενικό συμφέρον και όφελος, κανένας δεν μπορεί να προσάψει την κατηγορία της αδικίας.

Στην πλατωνική Πολιτεία, οι σχέσεις μεταξύ των πολιτών πρέπει να είναι αρμονικές. Οι πολίτες πρέπει να συνεργάζονται και να συντελούν στην ευημερία της πολιτείας δείχνοντας αλληλεγγύη.

Στον Επιτάφιο λόγο του Περικλή, όπως καταγράφτηκες από τον Θουκυδίδη, γίνεται αναφορά στην ίδια αντίληψη με αυτήν του Πλάτωνα, όπως εκφράστηκε στην Πολιτεία από τον Σωκράτη, ότι δηλαδή έχει μεγαλύτερη αξία το κοινό συμφέρον και όφελος παρά το ατομικό. Πιο συγκεκριμένα, εάν το άτομο ευτυχεί και το σύνολο δυστυχεί, τότε το άτομο δεν μπορεί να βοηθήσει στην εξάλειψη αυτών των προβλημάτων ούτε να σώσει την κοινωνία. Αντιθέτως, όταν το άτομο δυστυχεί, ενώ το σύνολο ευτυχεί και προοδεύει, τότε θα δοθούν τα απαιτούμενα μέσα και κίνητρα ώστε το άτομο να μπορέσει να αναπτυχθεί και να ευημερήσει.