Θεωρία νεοελληνικής Γλώσσας: Πλήρης οδηγός για να απαντήσουμε τέλεια όλα τα θέματα!

Θεωρία Νεοελληνικής Γλώσσας Λυκείου

 

Πώς κρατάμε σημειώσεις;

            Πολλές φορές, χρειάζεται να κρατήσουμε σημειώσεις τόσο από τον γραπτό όσο και από τον προφορικό λόγο. Στις σημειώσεις, πρέπει να έχουμε αφαιρετική και κριτική ικανότητα ώστε να επιλέγουμε τα βασικά στοιχεία του κειμένου (λέξεις-κλειδιά, φράσεις) και βάσει αυτών να μπορούμε να κατανοήσουμε τον θεματικό άξονα (το βασικό νόημα) του κειμένου. Οι σημειώσεις μπορούν να μας βοηθήσουν και στην εκπόνηση της περίληψης.

            Μορφές σημειώσεων (πρέπει να απεικονίζεται ο προσωπικός μας χαρακτήρας)

Υπογράμμιση βασικών στοιχείων, όπως λέξεις-κλειδιά, όρους/ορολογίες, φράσεις

Πλαγιότιτλοι

Συνοπτικές σημειώσεις δίπλα σε κάθε παράγραφο του κειμένου (αν είναι γραπτός λόγος)

Απεικόνιση με σχεδιαγράμματα, βελάκια, πινακάκια κτλ.

 

 

 

 

 

 

Τεχνική της Περίληψης

Διαβάζω το κείμενο μία φορά και προσπαθώ να κατανοήσω το βασικό του νόημα (τον θεματικό του άξονα).

Ξαναδιαβάζω το κείμενο κάνοντας ταυτόχρονα μια διεξοδική ανάλυση. Σε κάθε παράγραφο, υπογραμμίζω βασικά στοιχεία και λέξεις-κλειδιά και μετά, γράφω δίπλα έναν πλαγιότιτλο ή μερικές συνοπτικές σημειώσεις. Επαναλαμβάνω την ίδια διαδικασία σε όλες τις παραγράφους του κειμένου μου με τη σειρά.

• Ξεκινάω την περίληψη με τη φράση: “Το θέμα του κειμένου είναι το...”
• Στη συνέχεια, συνθέτω όλες τις σημειώσεις και τους πλαγιότιτλους με τη σειρά που τα έχω γράψει όσο πιο συνοπτικά μπορώ.
• Αποφεύγω τις περιττές λεπτομέρειες.
• Αποφεύγω τα κοσμητικά επίθετα.
• Αποφεύγω παραδείγματα και στοιχεία στατιστικών ερευνών.
• Δεν κάνω προσωπικά σχόλια!
• Έχω ουδέτερο ύφος.
• Αποδίδω τις πληροφορίες με τη σειρά που εμφανίζονται στο κείμενο, όχι με τη δική μου σειρά προτίμησης.
• Χρησιμοποιώ συνδετικά ρήματα για να κάνω μεστό και πυκνό τον λόγο μου.

 

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ: Ο συγγραφέας/ Ο αρθρογράφος (αναλόγως τι είναι το κείμενο) αναφέρει, επισημαίνει, υποστηρίζει, νομίζει, θεωρεί, πιστεύει, επικροτεί, επαινεί, επιδοκιμάζει/αποδέχεται, αποδοκιμάζει, απορρίπτει, επιχειρηματολογεί, κρίνει, κατακρίνει, καταδικάζει, συμπεραίνει, καταλήγει.

Διαρθρωτικές ή Συνδετικές Λέξεις

Η συνοχή και συνεκτικότητα του κειμένου μας επιτυγχάνεται με τη χρήση διαρθρωτικών λέξεων/φράσεων διάφορων σημασιών, αλλά και με τη χρήση αντωνυμιών (κάθε είδους) ή επαναλήψεων κάποιων λέξεων/φράσεων.

Μπορεί να μας ζητήσουν να βρούμε τη συνοχή σε μια συγκεκριμένη παράγραφο του κειμένου (άρα βλέπουμε πώς συνδέονται οι προτάσεις μεταξύ τους) ή ανάμεσα στις παραγράφους (οπότε βλέπω πώς συνδέεται η πρώτη παράγραφος με τη δεύτερη, η δεύτερη με την τρίτη κ.ο.κ.).

 

Κατηγορίες Διαρθρωτικών Λέξεων

Αιτιολόγηση: γιατί, επειδή, διότι, αφού, χάρη σε (για κάτι θετικό), εξαιτίας (για κάτι αρνητικό), ένας λόγος είναι, γι’  αυτόν τον λόγο, μία αιτία αυτού του φαινομένου/ του ζητήματος/ του προβλήματος, αυτό το φαινόμενο οφείλεται...

Αίτιο-αποτέλεσμα:  ώστε, ως αποτέλεσμα, ως απόρροια, ως απότοκο, ως επακόλουθο, αναπόφευκτα, κατά συνέπεια, συνεπώς, έχει ως απόρροια/αποτέλεσμα/απότοκο/συνέπεια/επίπτωση/αντίκτυπο...

Γενίκευση: Γενικά/ Γενικώς, σε γενικές γραμμές, ευρύτερα, τις περισσότερες φορές...

Προσθήκη: επιπλέον, επιπροσθέτως/επιπρόσθετα, επίσης, μία ακόμη σημαντική επισήμανση/άποψη είναι ότι, ένα ακόμη επιχείρημα είναι / αποτελεί ότι, εκτός από...

Σύγκριση/Αντιπαραβολή: εν συγκρίσει, συγκριτικά, από ό,τι, από όσο φαίνεται, συγκρίνοντας με, παρά, σε σχέση με...

Σκοπός/ Στόχος: με σκοπό να, με στόχο να, με την επιδίωξη να, για να...

Διαίρεση/ Ταξινόμηση: αφενός-αφετέρου, από τη μία πλευρά, από την άλλη πλευρά, διαχωρίζεται σε είδη/κατηγορίες...

Χρονική σχέση/ σειρά: πρώτα-πρώτα, πρώτον, αρχικά, στην αρχή, εν συνεχεία/στη συνέχεια, κατόπιν, ύστερα, μετά, πριν/προηγουμένως, μεταγενέστερα, προγενέστερα, εν τω μεταξύ, κατά τη διάρκεια,  ολοκληρώνοντας την αναφορά μας σε/ σχετικά με...

Όρος - προϋπόθεση: εάν/αν, σε περίπτωση που, εκτός αν, υπό τον όρο, με την προϋπόθεση ότι, κάτω από τις συγκεκριμένες συνθήκες, βάσει των συνθηκών

Επεξήγηση: δηλαδή, ειδικά/ειδικότερα, (πιο) συγκεκριμένα, σαφέστερα, με (μεγαλύτερη) σαφήνεια, με άλλα λόγια, για να καταστεί πιο σαφές/ περισσότερο κατανοητό...

Διαχωρισμός/Διάζευξη: ή, είτε...είτε, ούτε...ούτε (άρνηση)

Ενδεχόμενο/Αβεβαιότητα: ενδεχομένως, ίσως, πιθανόν, είναι πιθανό/αβέβαια, δεν είναι σίγουρο/βέβαιο, δεν υπάρχει βεβαιότητα/σιγουριά, μπορεί...

Βεβαιότητα/ Επιβεβαίωση/ Συμφωνία/ Αποδοχή: βεβαίως, σίγουρα, ασφαλώς, φυσικά, πράγματι, αναμφίβολα, αναμφισβήτητα, αδιαμφισβήτητα, χωρίς καμία αμφιβολία, χωρίς την παραμικρή αμφιβολία, είναι κοινά παραδεκτό, δεν χωράει αμφιβολία...

Φόβος/Δισταγμός: μην, μήπως, υπό τον φόβο ότι, υπό το καθεστώς φόβου, υπό το καθεστώς τρόμου/τρομοκρατίας...

Έμφαση: είναι αξιοσημείωτο/αξιόλογο να αναφερθεί, το κυριότερο/σημαντικότερο/πιο σημαντικό/σπουδαιότερο ή το πιο σπουδαίο, κυρίως, πρέπει να τονιστεί/υπογραμμιστεί ότι, θεωρείται σημαντικό/αξιοσημείωτο/ άξιο να σημειωθεί ή να αναφερθεί, θα ήθελα να επιστήσω την προσοχή σας (για ομιλία), πρέπει να επισημανθεί ότι…

Παράδειγμα: για παράδειγμα, παραδείγματος χάρη, λόγου χάρη, ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι...

Επίλογος/συμπεράσματα: επιλογικά, επομένως, οπότε, άρα, λοιπόν, στον επίλογο, τέλος, τελικά, αντλείται το συμπέρασμα ότι, ανακεφαλαιώνοντας, ολοκληρώνοντας την αναφορά μας/ την ανάλυση του θέματος σχετικά με...

 

Δομικά στοιχεία/ Δομική Ανάλυση της παραγράφου

Εισαγωγική περίοδος: Είναι η πρώτη πρόταση της παραγράφου που μας παρουσιάζει το θέμα της παραγράφου.

Σχόλια - Λεπτομέρειες: Ανάλυση της εισαγωγικής πρότασης (αποτελείται από περισσότερες από μία προτάσεις).

Κατακλείδα (μπορεί και να μην υπάρχει): Συμπέρασμα

 

 

Πώς μπορώ να ξεκινήσω μια παράγραφο;

Η παράγραφος ξεκινά με τη θεματική πρόταση πάντοτε. Πρέπει στη θεματική πρόταση να φαίνεται τι θα αναπτύξω, τι θα με απασχολήσει.

Λεξιλόγιο:

• Τη σημερινή εποχή, παρατηρείται ότι...
• Ένα ακόμη ζήτημα είναι/αποτελεί...
• Παράλληλα, μερικά αίτια πρόκλησης του συγκεκριμένου κοινωνικού φαινομένου είναι/μπορεί να θεωρηθούν...
• Από τη μία πλευρά, οι υποστηρικτές αυτού του ζητήματος θεωρούν ότι...
• Από την άλλη πλευρά, οι αρνητές υποστηρίζουν ότι...
• Αξιοσημείωτα επιχειρήματα διατυπώνονται από...
• Είναι γεγονός ότι στη σύγχρονη κοινωνία υπάρχει/ έχει παρατηρηθεί/ παρατηρείται ότι...
• Είναι αδιαμφησβήτητο ότι...
• Θα ήταν σημαντική παράλειψη αν δεν αναφερθεί ότι...
• Δεν πρέπει να παραλειφθεί να σημειωθεί...
• Πρέπει να σημειωθεί ότι...
• Είναι αξιοσημείωτο ότι...
• Είναι εύλογο/ευνόητο ότι...
• Φυσικό επακόλουθο/ απόρροια/ απότοκο/αποτέλεσμα αυτού του κοινωνικού προβλήματος/ζητήματος/ φαινομένου κοινωνικής παθογένειας είναι ότι...
• Ένας άλλος εξίσου σημαντικός/αξιοσημείωτος παράγοντας θεωρείται...
• Πιο συγκεκριμένα, τα κοινωνικά αίτια αυτού του ζητήματος θεωρούνται...
• Ιδιαίτερα σημαντικό είναι...
• Η καθημερινή πείρα επιβεβαιώνει ότι...
• Είναι σημαντικό να προστεθεί...
• Είναι σαφέστατο/σαφές ότι...
• Από την ανωτέρω αδρομερή αναφορά στα αίτια/στις συνέπειες του προβλήματος, γίνεται αντιληπτό ότι...
• Καθίσταται αντιληπτό/σαφές/απόλυτα κατανοητό/σαφέστατο ότι...
• Είναι γενικά/ευρέως παραδεκτό/αποδεκτό ότι...
• Η άποψη ότι... γνωρίζει μεγάλη ευρύτητα ή ευρεία αποδοχή ή αποδοχή από το ευρύ κοινό.
• Οι αιτίες αυτού του κοινωνικού φαινομένου πρέπει να αναζητηθούν/ να εντοπισθούν...
• Παρατηρώντας τις σύγχρονες κοινωνίες καθίσταται αντιληπτό ότι...
• Μια συχνή διαπίστωση είναι ότι...
• Μπορεί να υποστηριχθεί ότι...
• Κάτω από αυτές τις δύσκολες συνθήκες, πρέπει να ληφθούν τα ακόλουθα μέτρα αντιμετώπισης του πολυπαραγοντικού αυτού φαινομένου.
• Παράλληλα, θα μπορούσε να υποστηριχθεί/ να θεωρηθεί ότι...
• Μπροστά σε αυτή τη δυσάρεστη εξέλιξη/προοπτική, κρίνεται απαραίτητο/ αναγκαίο να...
• Δεν πρέπει να αγνοηθεί ότι...
• Δεν πρέπει να υποτιμηθεί η επικινδυνότητα/ η σπουδαιότητα/ η σοβαρότητα του θέματος αυτού.
• Αποτελεί κοινό τόπο η διαπίστωση ότι...
• Με δεδομένη την άποψη ότι.../ Δεδομένου ότι...
• Ένας σοβαρός κίνδυνος είναι/αποτελεί/θεωρείται...
• Αν επιχειρηθεί η διερευνήσει των αιτιών/των συνεπειών του συγκεκριμένου ζητήματος, θα διαπιστωθεί ότι εδράζονται πολυποίκιλοι παράγοντες που εμπλέκονται.

Προσοχή! Η μετάβαση από τη μία παράγραφο στην επόμενη πρέπει να συνδέεται και με τις λεγόμενες διαρθρωτικές λέξεις/φράσεις (βλ. ανωτέρω).

 

Λεξιλογικές παρατηρήσεις

Αντί για τα ρήματα ΕΙΜΑΙ και ΕΧΩ, μπορώ να χρησιμοποιήσω: παρατηρείται, θεωρείται, αποτελείται, καθίσταται, παρουσιάζεται, διαπιστώνεται, εμφανίζεται.

Ρήματα θετικού προσδιορισμού: καλλιεργώ, επιδοκιμάζω, επικροτώ, ενισχύω, δείχνω αλληλεγγύη, αρωγώ, συνεισφέρω, συντελώ, συνδράμω, δημιουργώ, οικοδομώ, ανεγείρω, εδραιώνω, θεμελιώνω, διασφαλίζω, εξασφαλίζω, επιβεβαιώνω, αποδέχομαι, αξιοποιώ, προστατεύω, προσεγγίζω, υιοθετώ, αφομοιώνω, υποστηρίζω, αναβαθμίζω, νουθετώ, επιχειρηματολογώ...

Ρήματα αρνητικού προσδιορισμού: αποδοκιμάζω, απορρίπτω, αρνούμαι, αλλοιώνω, διαστρεβλώνω, διακυβεύω, υποδαυλίζω, εποφθαλμιώ, καταστρατηγώ, παραβιάζω, υπονομεύω, εξαχρειώνω/-ομαι, εκμαυλίζω, διαφθείρω, εκτροχιάζω/-ομαι (ηθικός εκτροχιασμός/ εκτροχιασμός αξιών), προσκολλώμαι (προσκόλληση), λοιδορώ/κατηγορώ/εξαπολύω κατηγορίες ή μύδρους, στηλιτεύω = ασκώ δηκτική κριτική, απειλώ/εκβιάζω, αναλώνομαι, λυμαίνομαι, καπηλεύω, κατακερματίζω, καταστρέφω, σφετερίζομαι, καταρρακώνομαι...

 

Χρήση ρηματικού προσώπου: Πώς ερμηνεύεται (ή δικαιολογείται); Τι σημαίνει; Γιατί χρησιμοποιείται;

Α' ενικό: προσωπικός, εξομολογητικός τόνος - αμεσότητα, παραστατικότητα, ζωντάνια στο ύφος

Β' ενικό: απεύθυνση σε ένα υποθετικό άτομο - οικειότητα, αμεσότητα, παραστατικότητα, ζωντάνια, διάθεση συμβουλής και διδακτικός τόνος

Γ' ενικό: αντικειμενικότητα - ουδέτερο ύφος και γενική αποδοχή

Α' πληθυντικό (συμπεριληπτικός πληθυντικός): συλλογικότητα, συμμετοχή, αλληλεγγύη - αμεσότητα, παραστατικότητα, ζωντάνια, μπορεί και θεατρικότητα, οικειότητα

Β' πληθυντικό: απεύθυνση σε ένα υποθετικό ακροατήριο - διάθεση νουθεσίας και συμβουλής, διδακτικός τόνος, αμεσότητα, παραστατικότητα, ζωντάνια, μπορεί και δραματικότητα/θεατρικότητα

Γ' πληθυντικό: Γενικότερη αποδοχή μιας άποψης, αδιαμφισβήτητη αξία/άποψη, απρόσωπη και επίσημη σύνταξη και έκφραση

  

Τρόποι ή Μέθοδοι Ανάπτυξης Παραγράφου (Μπορεί να μας το ρωτήσουν: “Ποιοι είναι οι τρόποι/μέθοδοι ανάπτυξης της τάδε παραγράφου του κειμένου σας;” ή “Πώς αναπτύσσεται η τάδε παράγραφος του κειμένου σας;” ή Με ποιον τρόπο ή με ποιους τρόπους αναπτύσσεται η τάδε παράγραφος του κειμένου που σας δίνεται;”)

Ορισμός: Ορίζεται μία έννοια, αναλύουμε τι είναι. Η έννοια που ορίζεται λέγεται οριστέα έννοια. Το τι είναι λέγεται γένος και οι λεπτομέρειες αποτελούν τη λεγόμενη ειδοποιό διαφορά. Με αυτήν τη μέθοδο, μία έννοια καθίσταται σαφής και κατανοητή.

Παράδειγμα: Ο πολιτισμός (ΟΡΙΣΤΕΑ ΕΝΝΟΙΑ) είναι το σύνολο (ΓΕΝΟΣ) των υλικών και πνευματικών δημιουργημάτων του ατόμου ή μιας ομάδας ατόμων (π.χ. λαού) (ΕΙΔΟΠΟΙΟΣ ΔΙΑΦΟΡΑ). Εργαλεία, σκεύη, ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές, βιβλία, έργα της λογοτεχνίας, επιτεύγματα της ιατρικής και άλλων θετικών και θεωρητικών επιστημών αποτελούν μερικά μόνο παραδείγματα του ανθρώπινου πολιτισμού.

Αναλογία: Η παράγραφος που αναπτύσσεται με τη μέθοδο της αναλογίας έχει -και στηρίζεται- σε μια παρομοίωση (σαν, όπως). Η παρομοίωση μίας έννοιας με μία άλλη την καθιστά σαφή και κατανοητή στο ευρύ κοινό.

Παράδειγμα: Το ανθρώπινο σώμα είναι σαν μια μηχανή. Όπως η μηχανή χρειάζεται ενέργεια για να λειτουργήσει, έτσι και ο άνθρωπος χρειάζεται ενέργεια για να μπορεί να επιτελεί τις διάφορες λειτουργίες του καθημερινά. Ο άνθρωπος παίρνει αυτήν την ενέργεια από τις τροφές και τα θρεπτικά τους συστατικά.

Σύγκριση-Αντίθεση: Συγκρίνονται και αντιπαραβάλλονται (βρίσκονται ομοιότητες ή/και διαφορές) ανάμεσα σε δύο μέρη (ανθρώπους, ζώα, τόπους, πράγματα κ.ά.). Με αυτή τη μέθοδο, προβάλλονται τα αρνητικά και θετικά στοιχεία κάθε πλευράς, με αποτέλεσμα την κινητοποίηση της σκέψης του αναγνώστη.

Παράδειγμα: Οι διακοπές στη θάλασσα με αυτές στο βουνό παρουσιάζουν κάποιες διαφοροποιήσεις. Για παράδειγμα, οι παραθεριστές της θάλασσας έχουν τη δυνατότητα να κάνουν θαλάσσια σπορ και ηλιοθεραπεία. Αντιθέτως, οι παραθεριστές στα βουνά κάνουν χειμερινά αθλήματα, όπως ορειβασία και πεζοπορία, και δεν μπορούν να κάνουν ηλιοθεραπεία. Συνήθως στο βουνό δεν υπάρχουν τόσο πολλοί τουρίστες, εν αντιθέσει με τη θάλασσα, η οποία έχει μεγαλύτερη διάδοση στις μέρες μας. Στις παραθαλάσσιες περιοχές, υπάρχουν περισσότερα ξενοδοχεία και ενοικιαζόμενα δωμάτια, ενώ στα χωριά και τις ορεινές περιοχές δεν παρατηρούνται τόσα πολλά καταλύματα και είναι πιο ερημικά.

Διαίρεση: Διαιρείται μία έννοια σε δύο ή περισσότερα είδη/μέρη/τμήματα. Η έννοια που διαιρείται λέγεται ΔΙΑΙΡΕΤΕΑ ΕΝΝΟΙΑ. Το κριτήριο ή τα κριτήρια διαίρεσης είναι η ΔΙΑΙΡΕΤΙΚΗ ΒΑΣΗ. Τα μέρη που χωρίζεται η έννοια λέγονται ΕΙΔΗ. Με τη διαίρεση, προβάλλεται το πόσο πολυπαραγοντικό είναι ένα φαινόμενο, άρα και η πολυπλοκότητά του. Επιπλέον, η διαίρεση καθιστά την έννοια πιο σαφή και κατανοητή στο κοινό.

Παράδειγμα: Η βία (ΔΙΑΙΡΕΤΕΑ ΕΝΝΟΙΑ) μπορεί να εκδηλωθεί με πολλές μορφές (ΔΙΑΙΡΕΤΙΚΗ ΦΑΣΗ), όπως η λεκτική, η σωματική, η ψυχολογική ή συναισθηματική (ΕΙΔΗ). Όλα αυτά τα είδη βίας δυστυχώς έχουν παρατηρηθεί σε μεγάλο βαθμό στον σύγχρονο κόσμο, προκαλώντας ποικίλα άλλα φαινόμενα κοινωνικής νοσηρότητας. Έτσι, η βία καθίσταται απαραίτητο να αντιμετωπιστεί μέσα από συντονισμένες προσπάθειες των φορέων κοινωνικοποίησης και παιδείας.

 Αιτιολόγηση: Αιτιολογείται μία έννοια (γιατί υπάρχει, γιατί συμβαίνει), με αποτέλεσμα να αναλύεται πληρέστερα το φαινόμενο και πολλές φορές, να παρακινείται ο αναγνώστης / η αναγνώστρια για την αντιμετώπισή του.

Παράδειγμα: Η γυναικοκτονία αποτελεί ένα σοβαρό κοινωνικό φαινόμενο που δυστυχώς έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Πολλές αιτίες μπορεί να προκαλούν αυτό το φαινόμενο κοινωνικής νοσηρότητας, όπως η έλλειψη ανθρωπιστικής παιδείας που καθιστούν τον άνθρωπο ανίκανο να αντιληφθεί τη σπουδαιότητα των δικαιωμάτων της γυναίκας, αλλά και κάθε ανθρώπου, η διαιώνιση των έμφυλων στερεοτύπων και της έμφυλης βίας, ο φανατισμός, η έλλειψη γενικότερης πνευματικής καλλιέργειας.

Αίτιο-Αποτέλεσμα: Αιτιολογείται μια έννοια/ένα φαινόμενο και προσδιορίζονται και οι συνέπειες/επιπτώσεις που μπορεί να επιφέρει. Έτσι, αναλύεται πληρέστερα το φαινόμενο και πολλές φορές, παρακινείται ο αναγνώστης / η αναγνώστρια για την αντιμετώπισή του.

Παράδειγμα: Η περιβαλλοντική ρύπανση αποτελεί ένα σοβαρότατο κοινωνικό πρόβλημα. Η υπερκατανάλωση που οδηγεί στην υπερβολική παραγωγή αγαθών αποτελεί μια σοβαρή αιτία αυτού του προβλήματος. Κατά συνέπεια, οι άνθρωποι παράγουν και καταναλώνουν σε τεράστιο βαθμό, με απόρροια να εξαντλούν τους φυσικούς πόρους και να παραβιάζουν τη φύση.

Παραδείγματα: Αναφέρονται παραδείγματα από την ιστορία ή την καθημερινή ζωή και εμπειρία για να υποστηριχθεί το επιχείρημα μιας παραγράφου. Έτσι, γίνεται πιο σαφές ένα επιχείρημα και γενικώς, τα παραδείγματα ενισχύουν την επιχειρηματολογία του συγγραφέα.

Παράδειγμα: Η γλωσσική υποβάθμιση αποτελεί ένα ακόμη ζήτημα της σύγχρονης ελληνικής εκπαίδευσης. Για παράδειγμα, η εκτεταμένη εισβολή ξένων λέξεων στην ελληνική γλώσσα, η έλλειψη καλλιέργειας του γραπτού λόγου από νεαρά άτομα (μαθητές και φοιτητές), η μη ποιοτική παραγωγή λογοτεχνικών βιβλίων αποτελούν μερικές ενδείξεις της γλωσσικής υποβάθμισης στη σημερινή Ελλάδα.

Συνδυασμός μεθόδων: Χρησιμοποιούνται δύο ή περισσότερες από τις ανωτέρω μεθόδους. Τις επισημαίνουμε όλες και τις αιτιολογούμε με χωρίς της παραγράφου για να αποδείξουμε γιατί υπάρχουν.

ΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΕΙΔΗ

Τα είδη αυτά μπορεί να μας ζητηθούν να τα αναγνωρίσουμε ή να τα αναπαραγάγουμε στην έκθεση (άσκηση παραγωγής λόγου).

ΔΟΚΙΜΙΟ

Πρόκειται για ένα λογικό κείμενο με επιχειρηματολογία και συλλογισμούς και ουδέτερο ύφος που υποστηρίζει ένα θέμα. Εφαρμόζεται περισσότερο η επίκληση στη λογική. Αποτελείται από πρόλογο, κύριο μέρος και επίλογο. Πρόκειται για την κλασική έκθεση. Μπορεί να έχει ή να μην έχει τίτλο. Έχει αναφορική/ κυριολεκτική χρήση της γλώσσας.

 

ΟΜΙΛΙΑ (κείμενο που εκφωνείται)

Ξεκινά με προσφώνηση και ολοκληρώνεται με αποφώνηση (ευχαρίστηση του ακροατηρίου). Έχει την κλασική δομή (πρόλογος, κύριο μέρος και επίλογος). Χρησιμοποιούμε επίκληση στη λογική (επιχειρήματα και τεκμήρια), αλλά και επίκληση στο συναίσθημα όπου χρειάζεται. Προσπαθούμε να έχουμε αυθόρμητο λόγο (σαν προσχεδιασμένο προφορικό) με ρητορικές ερωτήσεις, επιφωνηματικές προτάσεις, απεύθυνση στο ακροατήριο σε α’ ή β’ πληθυντικό πρόσωπο, παραστατικό και άμεσο ύφος.

 

ΕΠΙΣΤΟΛΗ (επίσημη και όχι φιλική στο Λύκειο)

Ξεκινά με προσφώνηση (Αξιότιμε κ. Πρόεδρε) του παραλήπτη της επιστολής και ολοκληρώνεται με την υπογραφή μας (Με εκτίμηση, ΑΜ). Έχει την κλασική δομή της έκθεσης (πρόλογος, κύριο μέρος και επίλογος). Χρησιμοποιείται περισσότερο η επίκληση στη λογική με επιχειρήματα και τεκμήρια και λιγότερο η επίκληση στο συναίσθημα. Έχει ουδέτερο ύφος και αναφορική/κυριολεκτική χρήση της γλώσσας, καθώς επίσης ο λόγος είναι επίσημος.

 

ΑΡΘΡΟ

Πρόκειται για ένα κείμενο επηρεασμένο από την επικαιρότητα. Έχει πάντα ΤΙΤΛΟ. Αποτελείται από την κλασική δομή της έκθεσης (πρόλογος-κύριο μέρος-επίλογος) και χρησιμοποιείται περισσότερο η επίκληση στη λογική (επιχειρήματα και τεκμήρια) από ό,τι η επίκληση στο συναίσθημα. Έχει ουδέτερο ύφος και αναφορική / κυριολεκτική χρήση της γλώσσας.

 

 

ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΝΑ ΓΡΑΨΩ ΕΚΘΕΣΗ

Διαβάζω το θέμα και το χωρίζω σε δεδομένα και ζητούμενα. Συνήθως έχω δύο ζητούμενα. Υπογραμμίζω τις λέξεις-κλειδιά που βοηθούν να εστιάσω σε αυτό που μου ζητάει το θέμα να γράψω. Αφού τελειώσω με τη μελέτη και ανάλυση της εκφώνησης, ρωτάω το θέμα: “Τι μου ζητάει να γράψω;” ή “Τι πρέπει να γράψω;”

Πρόλογος: Αξιοποιώ το δεδομένο. Ξεκινάω από το γενικό και μετά, αναφέρομαι πιο ειδικά στο τι μου ζητάει το θέμα να γράψω (παραγωγική ανάπτυξη του προλόγου μου). Πρέπει να κατανοεί ο εξεταστής/αναγνώστης από τον πρόλογο για ποιο θέμα θα μιλήσω και τι θα αναπτύξω.

Κύριο μέρος: Αναλύω ένα-ένα τα ζητούμενά μου. Κάθε ζητούμενο χρειάζεται ανάλυση σε 1 παράγραφο. Βρίσκω το θέμα κάθε παραγράφου (αυτά που θα γράψω στη θεματική πρόταση) και μετά σημειώνω συνοπτικά τις λεπτομέρειες σε κάθε παράγραφο. Μπορώ να κάνω και το αντίστροφο αν με βολεύει: δηλαδή να γράψω τις λεπτομέρειες/ιδέες μου και μετά, να τις χωρίσω σε ομάδες/παραγράφους, δηλαδή να τις κατηγοριοποιήσω.

Παραδείγματα:

Αίτια ενός φαινομένου ~ κοινωνικοπολιτικά και οικονομικά ή ατομικά (ατομική ευθύνη) και συλλογικά (κράτος, πολιτεία, διάφορες ομάδες)

Συνέπειες ενός φαινομένου ~ θετικές και αρνητικές

Τρόποι αντιμετώπισης ενός ζητήματος ~ ατομικά & συλλογικά ή εκπαίδευση & οικογένεια - κοινωνία/πολιτεία/ΜΜΕ

 

Επίλογος: Συγκεφαλαίωση και λογικά συμπεράσματα. Καλό είναι να μην προσθέτω καινούργια επιχειρήματα/στοιχεία.

Αν είναι επιστολή, ξεκινώ με προσφώνηση του παραλήπτη και ολοκληρώνω με την αποφώνηση και την υπογραφή μου.

Αν είναι ομιλία/εισήγηση, ξεκινώ με προσφώνηση του ακροατηρίου μου και ολοκληρώνω με αποφώνηση και ευχαριστίες του κοινού μου (Σας ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας) μετά τον επίλογο. 

 

ΣΗΜΕΙΑ ΣΤΙΞΗΣ

Πώς χρησιμοποιούνται τα σημεία στίξης και τι σημαίνουν;

• Τελεία: παύση, σταμάτημα
• Άνω και κάτω στιγμή: Μπορεί να χρησιμοποιείται για να προετοιμάσει κάποια στοιχεία που θα αναλύσουν μια έννοια.
• Άνω τελεία/ άνω στιγμή: Μικρή παύση για ηρεμία, ίσως αποφόρτιση του συναισθήματος.
• Παύλες: Χρησιμοποιούνται είτε σε διάλογο είτε σαν παρενθέσεις για να δηλώσουν κάποιες δευτερεύουσες, αλλά σημαντικές έννοιες.
• Εισαγωγικά: Μπορεί να χρησιμοποιούνται για να εισαγάγουν λόγια διαλόγου (αντί για παύλες) ή για να εισαγάγουν τα λόγια κάποιου άλλου προσώπου που μεταφέρονται αυτούσια (π.χ. στην επίκληση στην αυθεντία). Μπορεί να δηλώνει μια λέξη με διαστρεβλωμένη έννοια ή έστω μια έννοια που χρησιμοποιείται με διαφορετικό τρόπο κι αυτό μπορεί να έχει ειρωνική σημασία.
• Αποσιωπητικά: Δημιουργούν μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα, άρα ένα διαφορετικό ύφος και πνεύμα στο κείμενο. Δηλώνουν ότι κάτι συνεχίζεται ή γενικότερα, αφήνουν μια προσδοκία.
• Θαυμαστικό: Συναισθηματική ένταση, ενθουσιασμός.
• Μακροπερίοδος λόγος: Δείχνει επιμελημένο και εξαιρετικά δουλεμένο (καλοδουλεμένο) λόγο. Μπορεί να εμπνεύσει πολυπλοκότητα ή περίπλοκες σκέψεις και ένταση συναισθηματική.
• Σύντομος, κοφτός και παρατακτικός λόγος: Συναισθηματική και ψυχολογική ένταση, γρήγορος ρυθμός εξέλιξης της πλοκής.

 

Βασικές διευκρινήσεις σε γλωσσικές ασκήσεις

• Συνώνυμα: Λέξεις που έχουν παρόμοια σημασία μεταξύ τους. Π.χ. χτίζω = ανεγείρω, βαναυσότητα = σκληρότητα
• Αντώνυμα: Λέξεις που έχουν διαφορετική σημασία, αντίθετη. Π.χ. χτίζω: γκρεμίζω, φροντίζω: παραμελώ, αμελώ, καθαρίζω: λερώνω, βρωμίζω.
• Παρώνυμα: Λέξεις που έχουν παρόμοιο άκουσμα (παρόμοια προφορά), αλλά τελείως διαφορετική σημασία (καμία νοηματική σχέση). Π.χ. γέρος - γερός
• Ομώνυμα ή ομόηχα: Λέξεις με όμοια προφορά/ ίδιο άκουσμα, αλλά τελείως διαφορετική σημασία. Π.χ. κλίμα - κλήμα (αμπέλι)
• Δήλωση ή Αναφορική λειτουργία της γλώσσας: Κυριολεξία
• Συνυποδήλωση, ποιητική/συγκινησιακή λειτουργία της γλώσσας: Μεταφορά.
• Πολυσημία λέξεων: Κάποιες λέξεις μπορεί να χρησιμοποιούνται άλλοτε με δήλωση κι άλλοτε με συνυποδήλωση ανάλογα με τη χρήση τους μέσα στο κείμενο.

 

Α’ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΓΛΩΣΣΑ

Η γλώσσα είναι πρωτεϊκή, δηλαδή πολύμορφη και πολύπλοκη, καθώς μπορεί να εκφράσει πολλά και ποικίλα νοήματα με εξίσου πολλούς και ποικίλους τρόπους. Έχει λοιπόν, απεριόριστες δυνατότητες.

Η γλώσσα είναι απέραντη και αποτελεί έναν ζωντανό οργανισμό που εξελίσσεται και μεταβάλλεται στην πάροδο των χρόνων από τα μέλη της γλωσσικής κοινότητας που την χειρίζονται. Η γλώσσα μπορεί να κωδικοποιηθεί σε κανόνες και παραδείγματα και διάφορες κατηγορίες μέσα από τη γραμματική (μορφολογία) και το συντακτικό (μορφοσύνταξη).

Ο άνθρωπος μαθαίνει τη γλώσσα (γλωσσική εκμάθηση) στα πρώτα πέντε χρόνια της ζωής του, ένα εκπληκτικό γεγονός βάσει των επιστημόνων. Το παιδί δέχεται διάφορα γλωσσικά ερεθίσματα και κίνητρα επικοινωνίας από το περιβάλλον του, με αποτέλεσμα να αντιδρούν σε αυτά κι έτσι, να μαθαίνουν τη γλώσσα. Το άτομο σταδιακά καταλαβαίνει και συνειδητοποιεί τα διάφορα γλωσσικά είδη και μαθαίνει όχι μόνο να χρησιμοποιεί ορθά, αλλά και να αναπροσαρμόζει και να μεταβάλλει την ομιλία του ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες και περιστάσεις, καθώς η γλώσσα έχει ποικιλότητα και πολλαπλότητα.

Η γλώσσα αποδεικνύει την πνευματική καλλιέργεια, αλλά και το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, ακόμη και τις πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις του ομιλητή/χρήστη της. Η χρήση της γλώσσας μπορεί να προσδώσει κοινωνική καταξίωση στο άτομο. Ωστόσο, πολλοί άνθρωποι εκμεταλλεύονται την κοινωνική τους θέση και καταξίωση και χρησιμοποιούν τη γλώσσα για να επιτύχουν τους στόχους τους, οι οποίοι άλλες φορές είναι ευνοϊκοί για το κοινωνικοί σύνολο, ενώ άλλες φορές, προκαλούν προβλήματα και αποβλέπουν μόνο στην ικανοποίηση ιδιοτελών συμφερόντων και σκοπών.

Η γλώσσα αποτελεί κοινωνικό προϊόν, καθώς διαμορφώνεται και αναδιαμορφώνεται από την κοινότητα των ομιλητών που την χειρίζονται.

 

Γλώσσα = Σημαίνον και Σημαινόμενον

Σημαίνον: Είναι η ίδια η λέξη, δηλαδή το σύνολο των ήχων (φθόγγων) που την αποτελούν.

Σημαινόμενον: Το νόημα που αποδίδεται σε κάθε λέξη.

 

Η γλώσσα δεν χαρακτηρίζεται από ομοιομορφία/ομοιογένεια, αλλά από ετερομορφία και ανομοιογένεια, η οποία όμως δεν την διασπά ούτε την υποβαθμίζει. Η ετερογένεια της γλώσσας καθορίζεται από διάφορους παράγοντες, όπως η κοινωνική θέση, οι κοινωνικές συνθήκες και περιστάσεις, η πνευματική καλλιέργεια και η τυπική εκπαίδευση του ομιλητή και πώς την χρησιμοποιεί, αλλά και η γεωγραφική του καταγωγή. Είναι λοιπόν η γλώσσα μια συνισταμένη πολλών και ποικίλων συνιστωσών.

Ετερογένεια της γλώσσας:

α. Οριζόντια κατάταξη/διαίρεση - Γεωγραφικές ποικιλίες/διαλέκτους

β. Κάθετη κατάταξη/διαίρεση - Κοινωνικές ποικιλίες/διαλέκτους

 

α. Οριζόντια κατάταξη/διαίρεση

Διάλεκτος: Οι διάλεκτοι είναι μορφές της γλώσσας που αποκλίνουν σε μεγάλο βαθμό από την καθομιλουμένη, κοινή μορφή της εκάστοτε γλώσσας. Στα ελληνικά, οι διάλεκτοι είναι τα ποντιακά, τα καππαδοκικά, τα αρβανίτικα, τα τσακώνικα, τα κατωιταλιώτικα και τα βλάχικα.

Ιδίωμα: Αυτός ο όρος υπάρχει μόνο για την ελληνική γλώσσα. Πρόκειται για μικρές αποκλίσεις της ελληνικής γλώσσας από την κοινή. Όσοι χρησιμοποιούν ιδιώματα, μπορούν να γίνουν σχετικά κατανοητοί από τους συνομιλητές τους, ακόμη κι αν δεν χρησιμοποιούν το ιδίωμα αυτό. Τα ιδιώματα στην ελληνική γλώσσα είναι: τα κρητικά, τα κυπριακά, διάφορα ιδιώματα στην Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα, τη βόρεια Ελλάδα, τα Επτάνησα και τις Κυκλάδες.

Ιδιωτισμός: Εκφράσεις που είναι καθαρά ελληνικές και δεν μπορούν να μεταφραστούν σε άλλες γλώσσες (συχνά παροιμιώδεις). Π.χ. “του έχει κάνει τη ζωή ποδήλατο”, “μην κάθεσαι όρθιος”.

            Οι διάλεκτοι και τα ιδιώματα αποτελούν γλωσσικές ποικιλίες στην κοινή γλώσσα και δεν πρέπει να εξαλειφθούν. Η κοινή γλώσσα διαμορφώνεται στα μεγάλα αστικά κέντρα, ενώ οι διάλεκτοι και τα ιδιώματα σε χωριά και νησιά (απομακρυσμένα μέρη συνήθως). Η χρήση ή μη μιας διαλέκτου ή ιδιώματος  εξαρτάται από την ηλικία του ομιλητή, την καταγωγή του, την κοινωνική του τάξη, το φύλο, την εκπαίδευσή του και την πνευματική του καλλιέργεια, το επάγγελμά του και πλήθος άλλων κοινωνικοπολιτικών συνθηκών.

            Οι κοινωνικές διάλεκτοι αποτελούν κοινωνικές ποικιλίες που επίσης εμπλουτίζουν τη γλωσσική κοινότητα και υφαίνουν ποικίλες μορφές ζωής που επίσης εξαρτώνται από τους ανωτέρω κοινωνικοπολιτικούς παράγοντες. Για αυτόν τον λόγο, ούτε οι κοινωνικές διάλεκτοι πρέπει να εξαλειφθούν, καθώς εμπλουτίζουν και προσδίδουν μεγαλύτερη ποικιλότητα στη γλώσσα.

 

Γλώσσα και Φύλο

            Η χρήση της γλώσσας εξαρτάται και από το φύλο του ατόμου. Υπάρχουν πολλά στερεότυπα κατά τα οποία η γυναίκα πρέπει να χρησιμοποιεί τη γλώσσα με εκλεπτυσμένο και ευγενικό τρόπο, απαγορεύεται η χρήση του υβρεολόγιου και η απότομη ομιλία. Επιπλέον, έχει παρατηρηθεί ότι ο γυναικείος λόγος χαρακτηρίζεται από πολλά κοσμητικά επίθετα και διακρίσεις των χρωματικών αποχρώσεων. Αντιθέτως, το αντρικό λεξιλόγιο μπορεί να είναι λακωνικό και συνοπτικό, να μην χαρακτηρίζεται από ποιητικό λεξιλόγιο και συγκινησιακή χρήση της γλώσσας (κοσμητικά επίθετα, μεταφορές, παρομοιώσεις, προσωποποιήσεις και διάφορα άλλα σχήματα λόγου), δεν υπάρχουν χρωματικές διακρίσεις (αποχρώσεις), ενώ μπορεί να χρησιμοποιείται το υβρεολόγιο και να είναι επιτρεπτό και κοινωνικά αποδεκτό λόγω του ότι πρόκειται για άντρα ομιλητή. Όλα αυτά όμως, είναι κοινωνικά στερεότυπα, τα οποία φαίνεται να έχουν καταρριφθεί πλέον στις μέρες μας.

 

Κοινωνικό επίπεδο και Ύφος της γλώσσας

Οι κοινωνικές συνθήκες και περιστάσεις κάνουν τη γλώσσα να ποικίλλει και να διαφοροποιείται αναλόγως. Ο ίδιος ομιλητής λοιπόν, μπορεί να χρησιμοποιεί διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους και γλωσσικές ποικιλίες ανάλογα με τους συνομιλητές του, το κοινωνικό περιβάλλον, τις κοινωνικές συνθήκες και επιδιώξεις, το θέμα συζήτησης.

Χαρακτηρισμός του ύφους της γλώσσας (γλωσσικού ύφους)

Το ύφος είναι το γενικότερο στυλ της γλώσσας και ο τρόπος που χρησιμοποιείται, όπως και η ατμόσφαιρα που δημιουργεί. Το ύφος ενός κειμένου μπορεί να χαρακτηρίζεται ως:

• Απλό, λιτό, σαφές, κατανοητό
• Πομπώδες, μεγαλοπρεπές, μεγαλεπήβολο, επιβλητικό
• Λαϊκό, απλοϊκό, με αφέλεια, χαριτωμένο, συγκινητικό/με συγκινησιακή φόρτιση ή χρήση της γλώσσας, φιλικό
• Ουδέτερο, επιστημονικό, αποστασιοποιημένο

 

Η πολλαπλότητα της γλώσσας οφείλεται και στο ότι καλύπτει και αποκαλύπτει τον προσωπικό τρόπο και τόνο που ο κάθε ομιλητής επιλέγει να χρησιμοποιήσει τη γλώσσα τη δεδομένη στιγμή. Άρα, η γλώσσα αποκτά πολλές και ποικίλες οπτικές, καθώς ο κάθε άνθρωπος βιώνει, αξιολογεί και κατανοεί τα γεγονότα και τις καταστάσεις από διαφορετική οπτική γωνία. Για παράδειγμα, ένα συμβάν ή μια κατάσταση μπορεί να χαρακτηρίζεται διαφορετικά από κάθε ομιλητή, μια έννοια να ορίζεται και να προσδιορίζεται διαφορετικά από κάθε ομιλητή κτλ.

Ειδικές γλώσσες: Ειδικό λεξιλόγιο απαντά ανάλογα με τη χρήση της γλώσσας σε διάφορα επιστημονικά ή επαγγελματικά πεδία (π.χ. μαθηματικά, βιολογία, ιατρική, φυσική, χημεία, ζωολογία, γεωγραφία, ιστορία, μαγειρική, ζαχαροπλαστική κτλ.)

Ειδικές γλώσσες είναι και η ιδιόλεκτος των νέων, δηλαδή ο τρόπος που οι νέοι χρησιμοποιούν τη γλώσσα σε κάθε εποχή, αντανακλώντας τις ανάγκες τους, τις επιδιώξεις και τις αναζητήσεις τους, τα ενδιαφέροντά τους και την επαναστατικότητά τους. Η νεανική/εφηβική ιδιόλεκτος διαφοροποιείται ανάλογα με την εποχή και τις κοινωνικές συνθήκες που επηρεάζουν τους νέους και διαμορφώνουν το χάσμα των γενεών.

Ιδιόλεκτοι διάφορων κοινωνικών ομάδων, αρκετά κλειστών, που δεν θέλουν να γίνουν κατανοητοί από άλλους (π.χ. τοξικομανών).

 

Συλλογισμοί

Πρόκειται για μια σειρά από σκέψεις/λογικές προτάσεις-κρίσεις που οδηγούν σε ένα συμπέρασμα λογικό. Ουσιαστικά, οι συλλογισμοί είναι η διαδικασία και ο τρόπος με τον οποίο καταστρώνουμε ένα επιχείρημα και οργανώνουμε τη σκέψη μας. Οι συλλογισμοί δεν σημαίνει ότι θα είναι πάντοτε ορθοί και φερέγγυοι (κριτική συλλογισμών).

 

Είδη συλλογισμών:

Παραγωγικός: Από μια γενική άποψη καταλήγει σε μια ειδική (από το γενικό στο ειδικό).

Π.χ. Όλα τα φρούτα είναι θρεπτικά. Το μήλο είναι φρούτο. Άρα, το μήλο είναι θρεπτικό.

Επαγωγικός: Από κάτι ειδικό καταλήγουμε σε ένα γενικό συμπέρασμα (από το ειδικό/συγκεκριμένο στο γενικό).

Π.χ. Το μήλο, το αχλάδι, η μπανάνα κ.ά. είναι φρούτα.  Το μήλο, το αχλάδι, η μπανάνα κ.ά. είναι υγιεινά. Άρα, τα φρούτα είναι υγιεινά.

Αναλογικός: Από το ειδικό πάμε σε κάτι ειδικό.

Π.χ. Αγόρασε έναν μαύρο μαρκαδόρο από το βιβλιοπωλείο. Άρα, αγόρασε κι έναν κόκκινο μαρκαδόρο από το βιβλιοπωλείο.

 

Οργάνωση του Λόγου και Πειθώ

Πειθώ είναι η ικανότητα του να μπορώ να πείσω κάποιον για την ορθότητα που μπορεί να έχει η άποψή μου και να τον ωθήσω να υιοθετήσει αυτήν την άποψη/ιδέα ή και στο να κάνει μια συγκεκριμένη ενέργεια. Η τέχνη της πειθούς είναι πανάρχαια, καθώς υπήρχε σε πολλούς αρχαίους λαούς και πολιτισμούς και στην αρχαία Ελλάδα, όπου καλλιεργήθηκε μέσα από τη ρητορική.

 

Τρόποι και Μέσα Πειθούς

Επίκληση στη λογική: Προκειμένου να πείσουμε, χρειάζονται λογικά επιχειρήματα και συλλογισμοί. Άρα, τα μέσα πειθούς είναι επιχειρήματα και τεκμήρια (παραδείγματα, στατιστικά στοιχεία, αποτελέσματα ερευνών, επίσημα έγγραφα και ντοκουμέντα).

Επιχείρημα: Πρόκειται για ένα σύνολο από λογικές προτάσεις/κρίσεις, το οποίο μας οδηγεί σε ένα εξίσου λογικό συμπέρασμα και αιτιολογεί την άποψή μας.

 

Επίκληση στο συναίσθημα: Πρόκειται για έναν τρόπο πειθούς. Για να πείσουμε χρησιμοποιούμε τα εξής μέσα: περιγραφή, αφήγηση. Συμπληρωματικά μπορεί να χρησιμοποιηθεί η συγκινησιακή/ποιητική χρήση της γλώσσας, εικόνες, ρητορικά ερωτήματα και διάφορα σχήματα λόγου.

 

Επίκληση στην αυθεντία: Πρόκειται για έναν τρόπο πειθούς. Τα μέσα που χρησιμοποιούνται είναι: αναφορά σε λόγια μιας προσωπικότητας (αυτούσια ή παραφρασμένα μαζί με το όνομα της αυθεντίας), αποφθέγματα και ρητά, γνωμικά, παροιμίες.

 

Επίκληση στο ήθος του πομπού: Πρόκειται για έναν τρόπο πειθούς, στον οποίο ο ομιλητής επικαλείται και επαινεί το ήθος του πομπού για να αποδείξει την αξία του και να πείσει. Μέσα πειθούς: Αξιόπιστος λόγος, Έπαινοι & Εγκώμια, Λανθάνων αξιολογικός χαρακτηρισμός.

 

Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου:  Είναι ο αντίθετος τρόπος πειθούς με τον ανωτέρω. Ο ομιλητής επιτίθεται και καταδικάζει το ήθος του αντιπάλου του για να πείσει ότι δεν είναι αξιόπιστος και να τον καταβαραθρώσει. Μέσα πειθούς: Κριτικές, Κατηγορητήρια.

Προσοχή! Το παράδειγμα κάποιες φορές θεωρείται τεκμήριο, άρα είναι ένα μέσο πειθούς που υπάγεται στον τρόπο πειθούς επίκληση στη λογική, αλλά κάποιες φορές ανήκει στην επίκληση στην αυθεντία. Προσοχή λοιπόν, πώς χρησιμοποιείται μέσα σε ένα κείμενο.

 

ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΛΟΓΟΣ

Ο λόγος είναι προφορικός και γραπτός. Το κάθε είδος χρησιμοποιείται ανάλογα με τις περιστάσεις και τις απαιτήσεις. Ωστόσο, υπάρχουν διαφορές μεταξύ τους.

Στον προφορικό λόγο, οι συμμετέχοντες/ουσες συνήθως βρίσκονται στον ίδιο χώρο και χρόνο έτσι ώστε να συνεισφέρουν από κοινού στον λόγο. Επίσης, συχνά στηρίζονται σε κοινές γνώσεις και εμπειρίες τους για την ερμηνεία όσων λέγονται, οπότε δεν χρειάζεται να δίνουν πολλές πληροφορίες που είναι ήδη γνωστές.

Ο προφορικός λόγος παράγεται «αυθόρμητα», είναι απροσχεδίαστος κι έχει συνειρμικότητα, διαμορφώνεται δηλαδή τη στιγμή που εκφωνείται υπό την πίεση του χρόνου και του/της ακροατή/τριας. Γι’ αυτό παρουσιάζει διακοπές, επικαλύψεις μεταξύ των συνομιλητών/τριών, δισταγμούς,(αυτο)διορθώσεις, συντακτικά ατελείς και ανολοκλήρωτες προτάσεις (γι’ αυτό και παρατηρούνται κάποια συντακτικά λάθη, οι λεγόμενοι σολοικισμοί), ενεργητική σύνταξη, απλή, παρατακτική σύνδεση, επαναλήψεις, επανεκκινήσεις και γενικευτικούς όρους. Εν ολίγοις, ο προφορικός λόγος δεν είναι τόσο επιμελημένος και φροντισμένος όσο ο γραπτός και προβάλλει μια προχειρότητα.

Στον προφορικό λόγο, οι συνομιλητές/τριες έχουν κατά κανόνα ακουστική ή/και οπτική επαφή. Μπορούν έτσι ο/η καθένας/καθεμία να αντιδράσουν άμεσα  σε όσα λέει ο/η άλλος/η και να ζητήσουν διευκρινίσεις. Το μήνυμα μεταφέρεται από τον πομπό στον δέκτη άμεσα.

Στον προφορικό λόγο, συμμετέχουν και τα λεγόμενα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία, εν αντιθέσει με τον γραπτό που είναι απρόσωπος και ουδέτερος.

 

Αντίθετα,

Στον γραπτό λόγο, οι συμμετέχοντες/ουσες δεν βρίσκονται κατά κανόνα στον ίδιο χώρο και χρόνο ούτε μοιράζονται πάντα κοινές εμπειρίες, οπότε ο/η παραγωγός του κειμένου χρειάζεται συχνά να περιγράψει αναλυτικά την κατάσταση στην οποία αναφέρεται, τα πρόσωπα που συμμετείχαν σε αυτή κλπ. Έτσι, η επικοινωνία δεν είναι άμεση και αμφίδρομη, αλλά αποτελεί περισσότερο μια μοναχική διαδικασία.

Ο γραπτός λόγος είναι προσχεδιασμένος, καθώς ο/η συγγραφέας έχει άνεση χρόνου για έλεγχο, διορθώσεις, ξαναγράψιμο. Γι’ αυτό συνήθως εμφανίζει ολοκληρωμένες συντακτικά προτάσεις, περισσότερη υποτακτική σύνδεση και παθητική φωνή, πιο περίπλοκος λόγος, κάποιες φορές και μακροπερίοδος, πιο εξειδικευμένο λεξιλόγιο κλπ. Η συνοχή και η συνεκτικότητα είναι καλύτερη στον γραπτό λόγο από ό,τι στον προφορικό, ο οποίος είναι απροσχεδίαστος. Η οργάνωση του γραπτού λόγου λοιπόν, είναι καλύτερη από ό,τι του προφορικού.

Οι αποδέκτες/τριες του γραπτού λόγου είναι απόντες/ούσες και παραλαμβάνουν το κείμενο ύστερα από μικρότερο ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Αυτό σημαίνει ότι μόνο αργότερα μπορούν να αντιδράσουν σε αυτό και μάλιστα χωρίς ο/η παραγωγός του να είναι πάντα σε θέση να ακούσει ή να διαβάσει όσα έχουν να πουν.

 

Στην πραγματικότητα, φαίνεται ότι δεν υπάρχουν απόλυτες διαφορές μεταξύ προφορικού και γραπτού λόγου, αλλά διαβαθμίσεις.

Τα προφορικά και γραπτά κειμενικά είδη κατατάσσονται σε ένα συνεχές, στη μια πλευρά του οποίου έχουμε την προφορικότητα, η οποία χαρακτηρίζεται από αμεσότητα, ρυθμικότητα και συμμετοχικότητα, και στην άλλη τη γραφή, η οποία χαρακτηρίζεται από εμμεσότητα, ανάπτυξη και αφαίρεση.

• Παραγλωσσικά στοιχεία: Ένταση και χρωματισμός της φωνής, επιτονισμοί, παύσεις, προφορά.
• Εξωγλωσσικά στοιχεία: Χειρονομίες, κινήσεις, μορφασμοί του προσώπου, βλέμματα (γλώσσα του σώματος).

 

Προσχεδιασμένος και Απροσχεδίαστος Προφορικός Λόγος

Ο προφορικός λόγος είναι απροσχεδίαστος, δηλαδή είναι αυθόρμητος και συνειρμικός και κατά συνέπεια, δεν μπορεί να είναι απόλυτα οργανωμένος, με την καλύτερη δυνατή συνοχή και συνεκτικότητα. Έτσι, παρουσιάζει κάποια μειονεκτήματα, όπως είναι εύλογο.

Ωστόσο, μπορεί ο προφορικός λόγος να γίνει και προσχεδιασμένος, δηλαδή ο ομιλητής να έχει προετοιμαστεί να μιλήσει για κάποιο θέμα και να έχει μάθει απέξω κάποια πράγματα, ώστε ο προφορικός του λόγος να είναι επιμελημένος και φροντισμένος στο μέτρο του δυνατού, χωρίς να χάνει κάποια στοιχεία αυθορμητισμού. Άρα, εδώ πρόκειται για ένα μεικτός είδος λόγου (γραπτού που όμως εκφωνείται προφορικά).

Φανερό και Λανθάνον (=κρυμμένο) νόημα

Ο προφορικός λόγος μπορεί να παρουσιάζει ποικιλία νοημάτων και ερμηνειών ανάλογα με τη συντακτική δομή του και τα πραγλωσσικά ή/και εξωγλωσσικά στοιχεία που μπορεί να τον συνοδεύουν. Επομένως, ο κάθε συνομιλητής/δέκτης του εκάστοτε νοήματος μπορεί να το αντιληφθεί με τον δικό του τρόπο, ανάλογα και με τις κοινωνικές συμβάσεις και τις εμπειρίες του κι έτσι, να βγάλει ένα λανθάνον νόημα.

Ο προφορικός και ο γραπτός λόγος αποτελούν και οι δύο μια λεκτική πράξη, δηλαδή η ομιλία μας (προφορική ή γραπτή) και η παρουσίαση και μεταφορά κάποιων μηνυμάτων από τον πομπό στον δέκτη.

Ο προφορικός και ο γραπτός λόγος είναι τελεστικός λόγος, δηλαδή πληροφοριακός, καθώς μας μεταφέρει πληροφορίες και νοήματα.

Ο προφορικός λόγος εξελίσσεται πιο γρήγορα από ό,τι ο γραπτός που είναι πιο δύσκαμπτος. Γι' αυτό, όλες οι μεταβολές στη γλώσσα αφομοιώνονται και παρουσιάζονται πρώτα στον προφορικό λόγο και αργότερα, στον γραπτό.

 

Διάλογος (ορισμός): Συνομιλία, συζήτηση που βασίζεται σε ερωτο-αποκρίσεις με στόχο τη βαθύτερη επικοινωνία ανάμεσα στους συνομιλητές ή την πληροφόρηση/ενημέρωση για ένα θέμα ή την επίλυση μια διαφωνίας ή την αναζήτηση της αλήθειας. 

• Εσωτερικός (προσωπικός): ο ενδιάθετος λόγος, ο διάλογος με τον εαυτό μας που οδηγεί στην ενδοσκόπηση, την αυτοκριτική, την αυτογνωσία και τον αυτοέλεγχο.
• Εξωτερικός (διαπροσωπικός): ο καθημερινός διάλογος ανάμεσα σε δύο ή περισσότερους ανθρώπους με συγκεκριμένο αντικείμενο. Το θέμα του μπορεί να είναι οποιοδήποτε: πολιτικό, αθλητικό, επικαιρικό, επιστημονικό, κοινωνικό, φιλοσοφικό, επαγγελματικό, εθνικό, πανανθρώπινο κ.ά.

Και στον διάλογο/συζήτηση, απαντούν τα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία (βλ. ανωτέρω) που επηρεάζουν τη μεταφορά των μηνυμάτων και την επικοινωνία των συνομιλητών.

 

Προϋποθέσεις ορθού και αποτελεσματικού διαλόγου:

• Ο διάλογος ευδοκιμεί σε δημοκρατικό περιβάλλον, καθώς απαιτείται η απρόσκοπτη κοινοποίηση των σκέψεων.
• Σεβασμός και ανεκτικότητα στις απόψεις του συνομιλητή, ακόμα και σε περίπτωση διαφωνίας. Για τη διαλογική επικοινωνία χρειάζεται η ύπαρξη αντιλογίας. Σε διαφορετική περίπτωση, η συνομιλία καταντά μονόλογος. Η διαφωνία καθίσταται το «οξυγόνο» του διαλόγου.
• Μετριοπάθεια, διαλλακτικότητα και μη διεκδίκηση του αλάθητου. Δεν είναι κανείς παντογνώστης και τίποτα αναμφισβήτητο.
• Αποδέσμευση από προκαταλήψεις, δογματικές αντιλήψεις και φανατισμό.
• Διαλέγονται επιτυχέστερα οι συνομιλητές που βρίσκονται σε παρόμοιο πνευματικό επίπεδο.
• Η αυτοκυριαρχία, η απουσία εριστικού πνεύματος και η ψυχική ηρεμία των διαλεγομένων αποτελούν βασικά προαπαιτούμενα μιας ομαλής συζήτησης. Ο εκνευρισμός και η ένταση δηλώνουν προσπάθεια επιβολής, όχι αναζήτησης της αλήθειας.
• Να αφήνουμε τον συνομιλητή μας να εκφράσει ολοκληρωμένα τις σκέψεις του και ύστερα να απαντούμε.
• Η διατύπωση των απόψεων πρέπει να είναι σαφής.
• Επιβάλλεται να δίνονται ακριβείς πληροφορίες και σχετικές με το θέμα. Οι συνεχείς παρεκβάσεις και οι αλλεπάλληλες μεταπηδήσεις από το ένα θέμα στο άλλο προκαλούν σύγχυση και καθιστούν το διάλογο ατελέσφορο.
• Η καλή γνώση του θέματος και η σφαιρική προσέγγισή του.
• Η ειλικρίνεια, η ρεαλιστική επιχειρηματολογία και η εντιμότητα.

 

Λογοτεχνικός διάλογος: Ο διάλογος στα λογοτεχνικά κείμενα προσδίδει παραστατικότητα, αμεσότητα, ζωντάνια και γλαφυρότητα στον λόγο, καθώς διακόπτει τη μονοτονία της πρωτοπρόσωπης ή τριτοπρόσωπης αφήγησης. Μέσα από τον διάλογο (τη λεγόμενη μίμηση), μπορεί να προσδίδεται και θεατρικότητα στο κείμενο. Επιπλέον, πολλές φορές μέσα από τον διάλογο κατανοούμε καλύτερα τους διάφορους λογοτεχνικούς χαρακτήρες (προθέσεις, σκέψεις, κίνητρα κ.ά.).

 

ΕΝΟΤΗΤΑ 3: ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Περιγραφή, σημαίνει να παρουσιάζω τα χαρακτηριστικά ενός προσώπου, ζώου, τόπου, αντικειμένου, χωρίς να υπάρχει χρόνος και χρονική εξέλιξη. Παρουσιάζω μόνο όλα όσα βλέπω και καμία δράση/δραστηριότητα.

Περιγραφή μπορεί να υπάρχει και σε λογοτεχνικά κείμενα για να προσδώσει συγκινησιακή χρήση της γλώσσας και να διεγείρει συναισθηματικά τον αναγνώστη/ακροατή.

Περιγραφή μπορεί να υπάρξει και σε επιστημονικά κείμενα με ουδέτερο και πληροφοριακό ύφος.

 

ΕΝΟΤΗΤΑ 4: ΑΦΗΓΗΣΗ

Η αφήγηση είναι μια πράξη επικοινωνίας που παρουσιάζει κάποια γεγονότα (πραγματικά ή πλασματικά/λογοτεχνικά), προφορικά ή γραπτά, όπως και η περιγραφή. Ένα κείμενο μπορεί να συνδυάζει την περιγραφή και την αφήγηση.

Η βασική διαφορά της περιγραφής από την αφήγηση είναι ότι η ΑΦΗΓΗΣΗ περιλαμβάνει ΧΡΟΝΟ, ενώ η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΕΝ έχει ΧΡΟΝΟ, είναι στατική. Η αφήγηση -ως πράξη επικοινωνίας- περιλαμβάνει τον πομπό του μηνύματος και τον αποδέκτη/τους αποδέκτες. Παρουσιάζει μια ποικιλία πληροφοριών (τόπος, χρόνος, γεγονότα με χρονική σειρά και αλληλουχία), άλλοτε πιο αναλυτικά κι άλλοτε πιο συνοπτικά (εξαρτάται από τις επιλογές του ομιλητή/γράφοντα αφηγητή).

Αφηγηματικό περιεχόμενο: Όλα τα γεγονότα, τα συμβάντα και τα πρόσωπα που παρουσιάζουμε με την κατάλληλη χρονική αλληλουχία στην αφήγησή μας.

Αφηγηματική πράξη: Ο τρόπος που επιλέγουμε να παρουσιάσουμε όλα αυτά τα γεγονότα (το αφηγηματικό περιεχόμενο) στο αναγνωστικό κοινό ή το ακροατήριό μας. Γι' αυτό άλλωστε, υπάρχει και η ανάλογη γλωσσική ιδιόλεκτος σε κάθε αφήγηση (γλωσσική ποικιλία στην αφήγηση).

Είδη αφήγησης: Λογοτεχνική αφήγηση & Ιστορική αφήγηση (για ιστορικά, πραγματικά γεγονότα ~ επιστημονικό κείμενο με ουδέτερο ύφος)

 

 

 

Αφηγηματικές τεχνικές:

Πρωτοπρόσωπη αφήγηση: Ο αφηγητής μιλάει σε α’ ενικό ή πληθυντικό πρόσωπο και παρουσιάζει τα γεγονότα. Συνήθως είναι μέλος της υπόθεσης/αφήγησης/ιστορίας. Τότε, έχουμε εσωτερική εστίαση (οπτική γωνία της αφήγησης).

Τριτοπρόσωπη αφήγηση: Ο αφηγητής αφηγείται τα γεγονότα σε γ’ ενικό ή πληθυντικό πρόσωπο. Λειτουργεί ως παντογνώστης - εξωτερικός παρατηρητής και δεν συμμετέχει στην ιστορία/υπόθεση/αφήγηση. Τότε, έχουμε εξωτερική εστίαση (οπτική γωνία της αφήγησης).

Προσοχή! Δεν ταυτίζουμε ποτέ τον αφηγητή με τον συγγραφέα! Προτιμάμε τον όρο “αφηγητής” στις αναλύσεις των κειμένων μας και όχι τον όρο “συγγραφέας”!

 

Αφηγηματικός Χρόνος: Δεν πρέπει να μπερδεύουμε τον χρόνο της ιστορίας με τον χρόνο της αφήγησης! Μπορεί ένα γεγονός να συνέβη στο παρελθόν, αλλά να το αφηγούμαστε και να το μεταφέρουμε τώρα στο παρόν. Π.χ. τα ομηρικά έπη γράφτηκαν στην εποχή του Ομήρου (περίπου τον 8ο/7ο αι. π.Χ.), αλλά ο Τρωικός πόλεμος αποτελεί ένα ιστορικό γεγονός που συνέβη αιώνες πριν, τον 12ο αι. π.Χ. (στη μυκηναϊκή εποχή).

• Κάποιες ιστορίες παρουσιάζονται με ευθύγραμμη χρονική σειρά ~ γραμμική αφήγηση.
• Αναδρομική αφήγηση (flash-back):Ο αφηγητής γυρίζει στο παρελθόν των ηρώων του και παρουσιάζει κάποια γεγονότα που έγιναν παλαιότερα και μετά, επιστρέφει στο αφηγηματικό παρόν.
• Πρόδρομες αφηγήσεις (ή αναλήψεις): Ο αφηγητής παρουσιάζει γεγονότα του μέλλοντος (μακρινού ή κοντινού).

Ο χρόνος της αφήγησης μπορεί να έχει μικρότερη διάρκεια από τον χρόνο της ιστορίας. Για παράδειγμα, ο Τρωικός πόλεμος διήρκησε 10 χρόνια, αλλά η Ιλιάδα τον αφηγείται σε 51 ημέρες.

Επιβράδυνση: Κάποια γεγονότα παρουσιάζονται πολύ αναλυτικά και καθυστερούμε να φτάσουμε στο τέλος ή στην εξέλιξη της πλοκής, ενώ δεν θα έπρεπε. ~ Αυξάνει το ενδιαφέρον του αναγνώστη/ακροατή και το κρατά αμείωτο, προσδίδει σασπένς.

Επιτάχυνση: Κάποια γεγονότα αποσιωπώνται και δεν περιγράφονται αναλυτικά, αλλά πολύ συνοπτικά (μέσα σε μία πρόταση ακόμη!)

Συχνότητα: Πόσες φορές παρουσιάζεται ένα γεγονός στην αφήγηση (αν επαναλαμβάνεται ή όχι).

 

Β’ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΕΝΟΤΗΤΑ 1: Η ΕΙΔΗΣΗ - ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ - ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δημοσιογραφία: 1. Αναγραφή της ειδησεογραφίας - αναφορά σε σημαντικά γεγονότα που επηρεάζουν τους πολίτες (όλους ή μια μερίδα από αυτούς) ή 2. Ερμηνευτική ειδησεογραφία: Αναλύει τα γεγονότα και προσπαθεί να τα ερμηνεύσει με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αντικειμενικότητα και αμεροληψία (άρθρα, χρονογραφήματα, γελιογραφήματα/γελοιογραφίες, σχόλια). Η ερμηνεία και ο σχολιασμός των ειδήσεων δεν μπορεί να γίνεται πάντοτε με πλήρη αντικειμενικότητα και αμεροληψία από τον εκάστοτε δημοσιογράφο, καθώς επηρεάζεται -πολλές φορές και υποσυνείδητα- από διάφορους παράγοντες.

Το σχόλιο στην είδηση είναι υποκειμενικό και γίνεται με ποικίλους τρόπους.

Άλλοτε εκφράζεται ξεκάθαρα και άμεσα κι άλλοτε έμμεσα με επιρρήματα, επίθετα, σχήματα λόγου (μεταφορές, παρομοιώσεις, παροιμιώδεις εκφράσεις, προσωποποιήσεις, εικόνες), συγκινησιακή χρήση της γλώσσας, ποιητική/μεταφορική χρήση της γλώσσας, σημεία στίξης (π.χ. εισαγωγικά, θαυμαστικά, ερωτηματικά, παρενθέσεις), ρητορικές ερωτήσεις, ιδιαίτεροι τίτλοι, ακόμη και η θέση της είδησης στο δελτίο ειδήσεων ή η τοποθέτησή της στην εφημερίδα ή μια ενημερωτική ιστοσελίδα.

Ο δημοσιογράφος επίσης, εκπέμπει ένα μήνυμα (πομπός) και οι παραλήπτες του (κοινό) το αντιλαμβάνονται με τον δικό τους τρόπο.

Το σχόλιο πρέπει να είναι διακριτό από την είδηση, να ξεχωρίζει. Είναι αντιδεοντολογικό για τον δημοσιογράφο να εμπλέκει και να συγχέει το σχόλιο με την κυρίως είδηση και να παρουσιάζει το σχόλιο ως είδηση και αλήθεια, ενώ αποτελεί προσωπική εκτίμηση και άποψη. ~ Φαινόμενο της παραπληροφόρησης (παραπλάνηση/παραπλανητική ενημέρωση του εκάστοτε αναγνώστη/ακροατή).

 

Η οργάνωση της είδησης: Μορφή της ανεστραμμένης πυραμίδας (από το πιο σημαντικό στο λιγότερο σημαντικό)

Τίτλος: Πρέπει να είναι σύντομος και περιεκτικός και να περιλαμβάνει τα βασικά στοιχεία της είδησης / του γεγονότος. Μπορεί να είναι τυπικός και ουδέτερος ή με σχόλιο (στίξη, ρητορική ερώτηση, μεταφορικός κ.ά.).

Περιληπτική παρουσίαση του γεγονότος/ της είδησης (1-2 παράγραφοι): Δηλώνεται ο τόπος, ο χρόνος, το βασικό πρόσωπο/ τα βασικά πρόσωπα του γεγονότος με τα εξίσου βασικά χαρακτηριστικά και στοιχεία του/τους (π.χ. ηλικία, επάγγελμα, φύλο, καταγωγή, ιδιότητα) ~ τι, πού, ποιος, πώς, γιατί;

Αναλυτική παρουσίαση του γεγονότος (βασικό κείμενο)

Προσωπικά σχόλια - ερμηνεία και εκτιμήσεις υπό την οπτική γωνία του δημοσιογράφου ~ προσοχή στην κριτική αντιμετώπιση της είδησης από το κοινό, καθώς πολλές φορές η οπτική του δημοσιογράφου μπορεί να αλλοιώσει ή να διαστρεβλώσει την είδηση (εσκεμμένα ή μη) - φαινόμενο παραπληροφόρησης.

 

Ενεργητική και Παθητική Σύνταξη στην Είδηση:

α. Ενεργητική σύνταξη: Τονίζεται το υποκείμενο (ο δράστης, αυτός που έκανε την πράξη).

β. Παθητική σύνταξη: Τονίζεται η πράξη (τι έγινε και όχι ποιος το έκανε).

 

Οργάνωση της είδησης ανάλογα με: 1. την επικαιρότητα (εάν και κατά πόσο επίκαιρη είναι), 2. την εγγύτητα (πόσο χρονικά κοντά συμβαίνει), 3. τη σπουδαιότητά της, 4. τη σπανιότητά της, 5. τη συγκίνηση ή την εκρηκτικότητα ή την ψυχική εκκρεμότητα (αγωνία) που μπορεί να προκαλεί στο κοινό και 6. τις συνέπειές της για το κοινό.

 

 

 

 

 

 

 

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρεθεί η συλλογιστική πορεία (παραγωγική – επαγωγική) στις παρακάτω παραγράφους:

 

1. Ανέκαθεν η οικονομική δράση του ανθρώπου ήταν μια δράση μέσα στη φύση και πάνω στη φύση. Αν στην πρώτη φάση της ιστορικής εξέλιξης των σχέσεων του ανθρώπου με αυτήν το κυρίαρχο γνώρισμα στάθηκε η εξάρτηση του ανθρώπου από τις δυνάμεις της φύσης και του περιβάλλοντος, στη δεύτερη και πιο πρόσφατη φάση, και μάλιστα από τη βιομηχανική επανάσταση και μετά, η σχέση μεταβάλλεται και το κυρίαρχο γνώρισμα γίνεται πλέον η υποταγή της φύσης στον άνθρωπο. Έτσι, ενώ αρχικά και επί μακρόν έκτοτε η φυσική τάξη φάνηκε να επιβάλλεται στον άνθρωπο, στη συνέχεια και ιδίως τα τελευταία 200 περίπου χρόνια η ανθρώπινη τάξη (ή αταξία) επιβλήθηκε πάνω στη φύση και το περιβάλλον.

 

2. Πολλοί υπεύθυνοι του Άουσβιτς ήταν αναγνώστες του Γκαίτε και λάτρεις του Μπραμς. Δεν πιστεύω ότι η διάδοση της λογοτεχνικής παιδείας και της μουσικής καλλιέργειας συντελεί απαραιτήτως στην πρόοδο του καλού.

 

3. Ο τουρισμός γενικά, κυρίως δε σε χώρες μικρές σαν την Ελλάδα, αποτελεί μια ανθρώπινη δραστηριότητα η οποία εντάσσεται στις προσπάθειες οικονομικής ανάπτυξης της χώρας, περιέχει όμως πολλά στοιχεία αστάθειας στις σχέσεις ανθρώπου και περιβάλλοντος και περικλείει πολλούς κινδύνους. Αρκεί να θυμηθούμε ότι σε μικρές κοινωνίες (π.χ. νησιά) ο ανθρώπινος πληθυσμός στην τουριστική περίοδο μπορεί και να δεκαπλασιαστεί, με όλα τα επακόλουθα αυτής της αύξησης για τους τοπικούς φυσικούς πόρους, τους ρυθμούς ζωής της συγκεκριμένης κοινότητας και τον πολιτισμό της. Σε αυτή την κλίμακα του κοινωνικού φαινομένου της απότομης πληθυσμιακής επίθεσης η συμβατική λύση που δίνει ο βιομηχανοποιημένος τουρισμός είναι κατ' ανάγκη επιθετική. Μεγάλα ξενοδοχειακά συγκροτήματα βιάζουν πολλές φορές το περιβάλλον, «πακέτα» για την καλύτερη «εκμετάλλευση» των τουριστών ετοιμάζονται, αγροτικά προϊόντα γεμάτα χημικά στοιχεία και κακότεχνα προϊόντα «δήθεν» λαϊκής τέχνης παράγονται.

 

4. Δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να είμαστε ανταγωνιστικοί. Από το να πετύχουμε, δηλαδή, να οικοδομήσουμε μια υγιή οικονομία, από το να παρακολουθούμε τις τεχνολογικές εξελίξεις, από το να εξυγιάνουμε τον δημόσιο τομέα, από το να δημιουργήσουμε ένα κράτος ευέλικτο, χωρίς ωστόσο να υστερεί στους τομείς της κοινωνικής πρόνοιας και της φροντίδας προς τις ενδεείς οικονομικά και κοινωνικά κατηγορίες πολιτών. Μόνον έτσι θα πάψουμε να είμαστε και να χαρακτηριζόμαστε «ουραγοί της Ευρώπης» και «υπηρέτες των Ευρωπαίων». Η επίτευξη των στόχων σύγκλισης της ελληνικής οικονομίας με τα ευρωπαϊκά οικονομικά μεγέθη δεν είναι θέμα μόνο αριθμών. Είναι και θέμα ουσίας. Διότι η βελτίωση των οικονομικών μεγεθών μακροπρόθεσμα, αλλά σε ορισμένους τομείς και μεσοπρόθεσμα, οδηγεί στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, των υπηρεσιών, του κράτους πρόνοιας και γενικότερα στη βελτίωση της ποιότητας ζωής για όλους μας.

 

5. Στη χώρα μας παράλληλα με τα περιστατικά κακοποίησης ή παραμέλησης παιδιών, που κάθε χρόνο έρχονται στο φως, θα πρέπει να αναλογιστούμε και άλλα προβλήματα που τείνουν να λάβουν χρόνιο χαρακτήρα: την εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας καθώς και την αποστέρηση των δικαιωμάτων πρόσβασης στην εκπαίδευση και την περίθαλψη για τα παιδιά των μεταναστών ή άλλων κοινωνικών ομάδων. Όσο κι αν η εικόνα παραμένει συγκεχυμένη λόγω της έλλειψης επαρκών στοιχείων σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί απόλυτα ικανοποιητική. Τα δικαιώματα των παιδιών παραβιάζονται με τρόπους και έκταση, που κάθε άλλο παρά κολακεύουν τον πολιτισμό μας.

 

6. Η φαντασία είναι απαραίτητη για να καταλάβει κανείς την πραγματικότητα. Την αξία που έχει η φαντασία τη συναντά κανείς στα μαθηματικά. Γιατί, για να αποδείξεις ότι κάτι ισχύει, πρέπει πρώτα να περάσεις από την υπόθεση ότι δεν ισχύει. Αυτό κι αν απαιτεί φαντασία!

 

7. Σήμερα η συζήτηση για την κοινωνική αλλαγή επικεντρώνεται στο αίτημα για συνεργασία και συνύπαρξη των λαών, στην προσπάθεια να οδηγηθούμε από ένα πλήθος μικρών και μεγάλων κοινωνικών συνόλων σε μια ενιαία κοινότητα ανθρώπων. Το πιο απτό και προχωρημένο δείγμα δημιουργίας στην εποχή μας μιας ευρύτερης από τον παραδοσιακό τύπο κράτους κοινωνίας είναι ασφαλώς η Ευρωπαϊκή Ένωση. Το εγχείρημα, βέβαια, δεν είναι νέο στην ιστορία. Τηρουμένων των αναλογιών, τόσο κατά το απώτερο όσο και κατά το πρόσφατο παρελθόν, επιχειρήθηκε να δημιουργηθούν μεγάλοι κοινωνικοί σχηματισμοί. Έτσι, τον 4ο αιώνα π.Χ., ο Μέγας Αλέξανδρος κατόρθωσε να συνενώσει πολλές κοινωνίες ανθρώπων σε ένα ενιαίο κράτος, ενώ μόλις τον περασμένο αιώνα δημιουργήθηκαν οι συνασπισμοί της Σοβιετικής Ένωσης και της Γιουγκοσλαβίας. Η μοίρα όλων αυτών των προσπαθειών ήταν κοινή: κάποια στιγμή να διαλυθούν εις τα εξ ων συνετέθησαν.

 

8. Η Ελλάδα μετατρέπεται σταδιακά σε μια πολύ-πολιτισμική κοινωνία. Η εξέλιξη αυτή οπωσδήποτε περιπλέκει την κατάσταση, καθώς αναδεικνύει νέες κοινωνικές, θρησκευτικές και πολιτιστικές παραμέτρους του προβλήματος. Ταυτόχρονα, καθιστά πιο επιτακτική την ανάγκη να εκσυγχρονιστούν οι κρατικές υπηρεσίες προσαρμοζόμενες στα νέα δεδομένα και να συνεργαστούν αποτελεσματικότερα με το πλήθος των μη κυβερνητικών οργανώσεων που δραστηριοποιούνται στο έργο αυτό.
9. O περιπτεράς μου, ένας εξηντάρης λαϊκός τύπος, κουνούσε το κεφάλι του με αγανάκτηση. «Τι σόι άνθρωποι είναι αυτοί», ξέσπασε, «που δεν ανοίγουν εφημερίδα ούτε όταν την έχουν αγοράσει;» Αναφερόταν στους όχι λίγους πελάτες του που, αφού πάρουν στα χέρια τους και πληρώσουν την α ή τη β εφημερίδα, βγάζουν από μέσα το cd, το dvd ή όποιο άλλο, απαραίτητο πλέον, δώρο περικλείεται στο σελοφάν και πετούν το έντυπο σώμα στον πρώτο κάδο απορριμμάτων που βρίσκουν μπροστά τους.

Αλήθεια, τι σόι άνθρωποι; Τι σόι λαός; Για ποιο επίπεδο πολιτισμού και ποια ποιότητα ανθρώπων μιλάμε, όταν έχουμε έναν λαό που δε διαβάζει;

 

10. Θεσμοί που δοκιμάστηκαν στο παρελθόν επί αιώνες, που καθιερώθηκαν µε αίμα πολύ, έχουν πια διαβρωθεί. Η οικογένεια, που ήταν η ζεστή φωλιά όπου πλάθονταν κι οπλίζονταν ο άνθρωπος, κάθε μέρα γίνεται και πιο σκιώδης. Ο τρόπος ζωής που είχε το παρελθόν κληροδοτήσει από γενιά σε γενιά – τιμιότητα, ντροπή, αξιοπρέπεια και κοινωνική συνεργασία – κινδυνεύει και αναιρείται καθημερινά από την πρακτική της εποχής µας. Το παρελθόν, ως αυθεντία, ως πηγή κανόνων βίου, υποφέρει από δεινή αμφισβήτηση.

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2004

 

11. Λέγεται πως ο επιστήμονας ευθύνεται μόνο γι’ αυτό που κάνει και όχι για τον τρόπο με τον οποίο κάποιοι το χρησιμοποιούν. Όπως, δηλαδή, ο κατασκευαστής μαχαιριών είναι υπεύθυνος μόνο για την ποιότητα του προϊόντος του και όχι για την ενδεχόμενη φονική χρήση του, έτσι και ο επιστήμονας είναι υπόλογος μόνο για την ορθότητα των ανακαλύψεών του και όχι για τη βλαβερή αξιοποίησή τους. Και όπως δεν μπορεί να κατηγορείται ο πρώτος στην περίπτωση ενός φόνου, έτσι δεν μπορεί να κατηγορείται και ο δεύτερος στην περίπτωση, για παράδειγμα, ενός πολέμου.
12. Το ξεκίνημα του 21ου αιώνα μας φέρνει αντιμέτωπους με ποικίλα προβλήματα, την έκταση και τις συνέπειες των οποίων είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς. Το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα επεφύλαξε πολλές εκπλήξεις στο χώρο της ανάπτυξης των νέων τεχνολογιών και στην πρόοδο της επιστήμης. Η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και της γνώσης έχει επιφέρει θεαματικές αλλαγές στην κοινωνική δομή και οργάνωση πολλών κρατών. Η «κοινωνία της πληροφορίας» κατέστησε αναγκαίο τον επαναπροσδιορισμό των μεθόδων και των τεχνικών της εργασίας και έθεσε σε νέα βάση το θέμα κατάκτησης της γνώσης. Σήμερα δεν έχει τόσο αξία η γνώση αυτή καθεαυτή, αφού εξελίσσεται με ταχύτατους ρυθμούς και παλιώνει προτού καν γίνει κτήμα των πολλών.
13. Φαίνεται πως η εποχή µας προτιμά να απορρίψει το παρελθόν. Κάθε μέρα που περνάει, η φωνή του παρελθόντος εξασθενεί, απομακρύνεται για τους περισσότερους από εμάς που επιδιώκουμε να ζήσουμε την εποχή µας και σπάνια σκεφτόμαστε να πάμε αντίθετα στο ρεύμα... Κάθε μέρα που περνάει, το παρελθόν ως Ιστορία, ως Τέχνη, ως στοχασμός, ως αποκάλυψη του μυστηρίου μέσα µας και γύρω µας δεν µας λέει τίποτε. Επισκεπτόμαστε ένα μουσείο και φεύγουμε από εκεί ασυγκίνητοι. Τριγυρνούμε σε µια πολιτεία που το παρελθόν την έχει ανυψώσει σε μνημείο κάλλους και Ιστορίας, και δε μένει ξύπνια μέσα µας παρά µια κοντόφθαλμη και δυσκίνητη περιέργεια ή, το χειρότερο, µια καταγέλαστη ματαιοδοξία πως βρισκόμαστε, πως γνωρίζουμε, πως σκεφτήκαμε τη φημισμένη αυτή πολιτεία. Αλλά βαθύτερα, αυτή η πολιτεία για µας δεν έχει φωνή, δεν έχει φυσιογνωμία, δεν µας φέρνει κανένα μήνυμα. Το παρελθόν της απομένει για τον εσωτερικό µας κόσμο βουβό.

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2004

 

14. Έπειτα, ας μην ξεχνούμε ότι ο άνθρωπος που δεν βλέπει ή δεν θέλει να αναγνωρίσει τα όριά του και να παραδεχτεί το «μη περαιτέρω», χάνει τον αυτοέλεγχο και από στιγμή σε στιγμή κινδυνεύει να παραπατήσει και να τσακιστεί. Οι τραγικοί ήρωες, που έχει πλάσει το θέατρο του πολιτισμού μας, αυτό το μοιραίο λάθος πλήρωσαν ακριβά. Έχασαν την επίγνωση των ορίων τους, των ανθρώπινων ορίων. Δεν κατάλαβαν ότι κάποια βαθιά χαραγμένη γραμμή σημαδεύει ένα ανυπέρβλητο σύνορο. Την αγνόησαν ή την περιφρόνησαν, και οι δείλαιοι πήδησαν την τάφρο. Τους είχε τυφλώσει το πάθος της δύναμης, του πλούτου, της δόξας. Όταν αντιλήφθηκαν τη μωρία τους, ήταν αργά: η ευτυχία είχε γλυστρήσει μέσ’ από τα χέρια τους, η ζωή με τις χαρές της είχε φύγει ανεπιστρεπτί...

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2005

 

 

15. Ένας ξένος συγγραφέας έχει κάνει την παρατήρηση ότι, αν ο Δάσκαλος δεν πλουτίζει ούτε ανακαινίζει τα επιστημονικά του εφόδια και τις επαγγελματικές του δεξιότητες, είναι γιατί έχει να κάνει πάντοτε με παιδιά, ανώριμους δηλαδή και με περιορισμένη ικανότητα ανθρώπους, που εύκολα δεσπόζει στον κύκλο τους. Επομένως, του λείπει ο «ανταγωνισμός» με ομοίους του, που είναι πάντοτε έτοιμοι και πολλές φορές ικανοί να του αμφισβητήσουν την υπεροχή, όπως συμβαίνει στα άλλα επαγγέλματα. Δεν χρειάζεται να «πολεμήσει» σκληρά και προς σκληρούς αντιπάλους, σαν τους βιοπαλαιστές· μέσα στην τάξη είναι ο «ένας», «ο παντογνώστης», «ο φωτισμένος». Ποια δύναμη και ποια σοφία μπορούν ν’ αντιπαρατάξουν στο «πνεύμα» του οι μικροί μαθητές; Και για τούτο επαναπαύεται στα λιγοστά πνευματικά του κεφάλαια.

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ 2004

 

16. Η μεγάλη αντοχή του πνευματικού δημιουργού γεννιέται και συντηρείται, κατά κύριο λόγο, από την ψυχή του. Η φλογερή αγάπη προς το έργο του και η πίστη η αδιάσειστη στον προορισμό αυτού του έργου είναι οι μεγάλες πηγές της δύναμης του. Αυτές δεν τον αφήνουν (και στην περίπτωση ακόμη της κλονισμένης υγείας) να λυγίσει. Ο άνθρωπος που αγαπάει και πιστεύει αυτό που κάνει, ζει όρθιος με την ψυχή του.

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ 2006

 

17. Ενόψει της νέας χιλιετίας, το ανθρώπινο γένος είναι υποχρεωμένο να σχεδιάσει ένα νέο εκπαιδευτικό σύστημα και να διαμορφώσει τους όρους ενός νέου πολιτισμού. Και είναι υποχρεωμένο να το πράξει τούτο -επιτρέψτε μου να επισημάνω- όχι γιατί το εκπαιδευτικό σύστημα και ο πολιτισμός του παρελθόντος απέτυχαν, αλλά διότι άλλαξε η κοινωνία. Τίποτε από όσα ο άνθρωπος μπορεί να σκεφθεί και να δημιουργήσει -αν πρόκειται να καταστεί βιώσιμο- δεν είναι δυνατό να υπάρξει ερήμην της κοινωνίας. Αλλάζουν οι κοινωνικές συνθήκες; Αλλάζουν, επίσης, οι ιδέες, οι πεποιθήσεις, οι μορφές της τέχνης, οι επιστημονικές αντιλήψεις και ούτω καθεξής.

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2003

18. Η ∆ημοκρατία περνάει στον καιρό μας και δοκιμασία και κρίση. Το πρόβλημά της είναι σύνθετο. Δοκιμασία για τη ∆ημοκρατία είναι η ανάγκη να κυβερνήσει ανθρώπινα σύνολα τεράστια, που ξεπερνάνε τα φυσικά της μέτρα. Γιατί το δημοκρατικό πολίτευμα είναι εφικτό εκεί όπου όλα βρίσκονται στα μέτρα του ανθρώπου, όπου η άσκηση της εξουσίας κι ο έλεγχός της είναι άμεσα ή σχεδόν άμεσα, όπου το άτομο έχει υπόσταση, δεν μεταβάλλεται σ’ απρόσωπη μονάδα μέσα σε αστρονομικό αριθμό.
19. Η γλωσσομάθεια είναι σήμερα περισσότερο αναγκαία από ποτέ, ως δεξιότητα που αυξάνει τις πιθανότητες να βρει κάποιος εργασία. Παρόμοια με τη γλωσσομάθεια, η εκπαίδευση στη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών, συνιστά μιαν εκ των ων ουκ άνευ δεξιότητα μέσα στην ψηφιακή εποχή. Άνθρωπος που δε γνωρίζει χειρισμό ηλεκτρονικών υπολογιστών και χρήση σχετικών προγραμμάτων, θα μειονεκτεί κατά πάσα πιθανότητα στην διαδικασία κάλυψης μιας θέσης εργασίας.