Οι διάλεκτοι της Αρχαίας Ελληνικής, Αθηνά Μαλαπάνη

Σημειώσεις Γλωσσολογίας

Καθηγήτρια: Αθηνά Μαλαπάνη, Φιλόλογος

Διάλεκτοι της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας

Ιωνική Διάλεκτος: Η Ιωνική είναι η πρώτη διάλεκτος που καλλιεργείται εκφραστικά μέσω της λογοτεχνικής παραγωγής. Κάθε είδος λογοτεχνικού κειμένου συνδέθηκε με τη διάλεκτο που το ανέδειξε (π.χ. τα χορικά μέρη σε μια τραγωδία είναι δωρικής διαλέκτου). Κάθε δημιουργός δεν γράφει στη μητρική του, αλλά στη διάλεκτο του λογοτεχνικού είδου.

Επική Ποίηση - Ομηρικά Έπη

Σπουδαίο λογοτεχνικό είδος της αρχαϊκής εποχής είναι η προφορική επική ποίηση, η οποία αναπτύχθηκε στην Ιωνία από τον 11ο έως και τον 8ο αι. π.Χ. Τα πιο γνωστά έργα που έχουν διασωθεί ολόκληρα είναι τα Ομηρικά έπη, Ιλιάδα και Οδύσσεια, καθώς και η Θεογονία του Ησιόδου, των οποίων η καταγραφή έγινε τον 7ο αι. π.Χ. Η γλώσσα που υιοθετείται για την επική ποίηση είναι η ιωνική με στοιχεία αιολικής (ή αχαϊκής) διαλέκτου. Ονομάζεται και Ομηρική διάλεκτος.

Η αξία των Ομηρικών Επών (Ιλιάδας & Οδύσσειας)

• Πρώτη ελληνική λογοτεχνική διάλεκτος
• Στοιχεία από διαφορετικές διαλέκτους
• Λεκτικός πλούτος, /στερεοτυπικές-τυπικές φράσεις, σχήματα λόγου
• Εκφράζει την ουσία του ελληνικού πολιτισμού
• Παιδευτική αξία
• Θεωρήθηκε το υψηλότερο επίπεδο ποιητικού λόγου για πολλούς αιώνες.

Η Ιωνική αναδεικνύεται και σε άλλα έμμετρα λογοτεχνικά είδη (ελεγειακή,

ιαμβική, χορική ποίηση κ.ά.), αλλά και στον πεζό γραπτό λόγο (Ηρόδοτος, 5ος αι.) και τον επιστημονικό (Ιπποκράτης). Η ιωνική επηρεάζει και την αττική διάλεκτο της εποχής. Η αττική διάλεκτος θα αναδειχθεί στη συνέχεια μέσω της πεζογραφίας. Σταδιακά, η ιωνική διάλεκτος χάνει τη δύναμή της, καθώς η  Ιωνία χάνει την ανεξαρτησία της (αρχές 4ου αι.) ενώ η Αθήνα αντιμετωπίζει τις περσικές επιθέσεις και αναλαμβάνει ηγεμονικό ρόλο στον ελληνικό κόσμο, ενώ ενδυναμώνεται και οικονομικά και πολιτιστικά/καλλιτεχνικά. Το δημοκρατικό πολίτευμα, ελκύει σημαντικούς ανθρώπους απ’ όλα τα μέρη του ελληνικού κόσμου. Πολλοί Ίωνες την επισκέπτονται και εγκαθίστανται κι έτσι, γίνεται μείζον κέντρο παιδείας.

Οι Αθηναίου αναπτύσσουν:

Α/ ΠΟΙΗΣΗ - ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

• Τραγωδία (με εξέχοντες εκπροσώπους τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη ~ στα διαλογικά μέρη χρησιμοποιείται η ιωνική-αττική διάλεκτος, ενώ στα χορικά, η δωρική ~ μεικτή γλώσσα)
• Κωμωδία (με εξέχοντα εκπρόσωπο τον Αριστοφάνη, χρησιμοποιεί καθημερινή, απλή και λιτή γλώσσα)
• Σατυρική ποίηση

Β/ ΠΕΖΟΣ ΛΟΓΟΣ

• Ιστορία (Ηρόδοτος ~ χρησιμοποιεί ιωνική-αττική διάλεκτο και Θουκυδίδης - κάνει την ιστορία επιστήμη ~ χρησιμοποιεί και δωρικούς τύπους)
• Ρητορική (με εξέχοντες εκπροσώπους τον Ισοκράτη, τον Λυσία και τον Δημοσθένη)
• Φιλοσοφία (προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Σωκράτης και ο κύκλος του ~ Πλάτωνας, Αριστοτέλης κ.ά.)

Η γλώσσα γίνεται σαφής, ακριβής, εμπλουτίζεται λεξιλογικά, εκφράζει συμπυκνωμένη σκέψη. Η αττική διάλεκτος εξελίσσεται σε «Μεγάλη αττική», γλώσσα της διοίκησης, του εμπορίου, της επίσημης γραπτής επικοινωνίας.

Η αττική διάλεκτος της Αθήνας, γύρω στον 5ο αι. π.Χ., με την αίγλη της αλλά και τις πολιτικές συγκυρίες, αποτέλεσε το θεμέλιο της Κοινής, που με τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου διαδόθηκε στην Ανατολή κατά το 350 π.Χ. και αποτέλεσε τη βάση για τις διαλέκτους της μεσαιωνικής και της Νέας Ελληνικής.

Μακεδονική διάλεκτος

• Η μακεδονική γλώσσα δεν ήταν εύκολα κατανοητή από τους περισσότερους Έλληνες. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες σχετικά με αυτό.
• Οι Μακεδόνες ζούσαν απομονωμένοι από τους υπόλοιπους Έλληνες. Δεν διαθέτουμε γραπτά κείμενα στη διάλεκτο.
• Οι Μακεδόνες στην ιστορία εμφανίζονται ως Έλληνες ήδη από την εποχή των Μηδικών πολέμων (Ηρόδοτος).
• Οι Μακεδόνες πολύ γρήγορα υιοθέτησαν την αττική ως γλώσσα παιδείας, διοίκησης και επικοινωνίας. Μετέτρεψαν την «Μεγάλη αττική» σε Κοινή, χάρη στις κατακτήσεις τους.

Ελληνιστική Κοινή (400 π.Χ.-400 μ.Χ.)

Με τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου (353-323 π.Χ.), η ελληνική γλώσσα διαδίδεται στην Ανατολική Μεσόγειο, Περσική αυτοκρατορία, Ινδία. Γενικότερα, η ελληνική γλώσσα άρχισε να ομιλείτε από μη φυσικούς ομιλητές χάρη στις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου, με αποτέλεσμα να επέλθουν αλλαγές σε προφορά, μορφολογία και σύνταξη. Οι μεταβολές αυτές θέτουν τις βάσεις για τη μετάβαση από την αρχαία ελληνική στη νεοελληνική γλώσσα. Πλέον, υπάρχει η ελληνιστική κοινή.

Η Αττική γλώσσα επιβάλλεται ως Κοινή και οι διάλεκτοι υποχωρούν. Η δημιουργία κοινής γλώσσας οδηγεί σε πολύ σημαντικές απλοποιήσεις. Η Κοινή γίνεται γλώσσα του εμπορίου, της οικονομίας, της διοίκησης, της διπλωματίας, της εκπαίδευσης. Λειτουργεί ως lingua franca Εγγύς και Μέσης Ανατολής. Παρομοιάζεται με την κυριαρχία της Αγγλικής.

Σε αυτή τη γλώσσα μεταφράστηκαν και η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη (η Αγία Γραφή). Οι Ιουδαίοι της Αιγύπτου μιλούσαν την ελληνική σαν μητρική γλώσσα. Θεωρούσαν λοιπόν σημαντικό να έχουν μια μετάφραση των ιερών γραφών τους ώστε να διαβάζεται από περισσότερους. Η μετάφραση έγινε από τους Εβδομήκοντα (72 λόγιοι) στην Ιερουσαλήμ.

Μεταβολές στην ελληνιστική κοινή:

1. Φωνολογικές: Οι δίφθογγοι προφέρονται μαζί (αι, ει, οι, ου, αυ, ευ). Τα β,γ,δ προφέρονται κανονικά και όχι ως [b]. [d], [g].
2. Χάνεται ο δυικός αριθμός (χρησιμοποιείται πλέον μόνο ο πληθυντικός). Πολλά τριτόκλιτα ουσιαστικά γίνονται πλέον πρωτόκλιτα (π.χ. ἡ ἐλπίς - η ελπίδα).
3. Συντακτικές μεταβολές: Το απαρέμφατο και η μετοχή δεν χρησιμοποιούνται τόσο πολύ, αλλά αντικαθίστανται από δευτερεύουσες προτάσεις. Η δοτική επίσης χάνεται και αντικαθίστανται από την αιτιατική με πρόθεση.
4. Λεξιλογικές: Πολλές αρχαίες λέξεις αντικαθίστανται με άλλες νεοελληνικές, ιδίως με την επίδραση του Χριστιανισμού (π.χ. εκκλησία και όχι ναός). Χρήση υποκοριστικών. Εισαγωγή πλήθους λατινικών λέξεων από τη ρωμαϊκή διοίκηση.
5. Εισαγωγή των τόνων (οξεία, περισπωμένη) και των πνευμάτων (ψιλή, δασεία, βαρεία), καθώς είχε αλλάξει και η προφορά των λέξεων.

Ρωμαϊκή εποχή - Ρωμαϊκή αυτοκρατορία ~ Στις ρωμαϊκές επαρχίες που δημιουργούνται, η ελληνική παραμένει σε χρήση δίπλα στη λατινική. Η λατινική επιβάλλεται κυρίως στη διοίκηση και τον στρατό. Οι Ρωμαίοι αποδέχονται την ελληνική ως γλώσσα κύρους και συναλλαγών. Οι Ρωμαίοι διαχωρίζουν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, τον οποίο θαυμάζουν, από τον σύγχρονό τους, τον οποίο υποτιμούν, κυρίως σε ό,τι αφορά τα πρακτικά θέματα.

Αποτελέσματα:

• Μεγάλης κλίμακας αμοιβαίος λεξικός/σημασιολογικός δανεισμός
• Γραμματική και φωνολογική σύγκλιση ελληνικής-λατινικής (αμοιβαία επίδραση ανάμεσα στις δύο γλώσσες, η ελληνική επηρέασε περισσότερο τη λατινική)

Βυζαντινή-μεσαιωνική περίοδος

Πρώιμη βυζαντινή: 6ος – 12ος αι.: Αρχίζει επί Ιουστινιανού, ο οποίος καθιερώνει τελικά την Ελληνική ως επίσημη γλώσσα του κράτους, αντί της Λατινικής. Τελειώνει με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους.

• Το φαινόμενο της συνίζησης των φωνηεντικών διαδοχών ea, ia, eo, io, iu προκάλεσε τη δημιουργία του ημιφώνου [j], με παράλληλη ουρανικοποίηση του προηγούμενου συμφώνου: φωλεά> φωλιά, παλαιός> παλιός, ελαία > ελαιά> ελιά.
• Ολοκληρώνεται και το φαινόμενο της σίγησης του ληκτικού –ν στα ονόματα: ταμίαν> ταμία, τιμήν> τιμή, ουρανόν> ουρανό. Υπάρχει τάση οι συλλαβές να τελειώνουν σε φωνήεν (ανοικτές συλλαβές). Ομοίως και στα ρήματα.

Όψιμη βυζαντινή (κυρίως μεσαιωνική): 12ος – 15ος αι.: Αρχίζουν να δημιουργούνται οι νεοελληνικές διάλεκτοι ως αποτέλεσμα της πολιτικής διάσπασης του βυζαντινού κράτους το 1204. Αρχίζει να χρησιμοποιείται σποραδικά η δημώδης (προφορική) γλώσσα στη λογοτεχνία.

• Αναπτύσσονται τοπικές διάλεκτοι (Ηπειρώτικη, Αττική, Τσακώνικη, Κυπριακή, Ποντιακή, Κρητική, Επτανησιακή κ.λπ.). Οι διαφορές δεν είναι έντονες.
• Δεν υπάρχει ενιαία λογοτεχνική παράδοση, αλλά τοπικές λογοτεχνικές γραφές (Κρητική, Κυπριακή, Ροδίτικη λογοτεχνία κ.λπ.).
• Δημώδης ελληνική λογοτεχνία: το έπος του Διγενή Ακρίτα, το Χρονικό του Μορέως (Πελοπόννησος).

Μεταβυζαντινή (οθωμανική κυριαρχία): 15ος – 18ος αι.: Ξεκινά συμβατικά με την υποταγή του κράτους στους Τούρκους το 1453. Χαρακτηρίζεται από την πτώση της στάθμης της γλωσσικής επικοινωνίας λόγω της καταπίεσης και της ανυπαρξίας οργανωμένης εκπαίδευσης. Αναπτύσσονται τοπικές λογοτεχνίες (Κρητική, Κυπριακή, Ροδιακή, Επτανησιακή) γραμμένες στις τοπικές διαλέκτους.

• Έντονος διαλεκτισμός
• Τοπική λογοτεχνική παραγωγή
• Χρήση προφορικού λόγου
• Περιορισμένος εννοιολογικός, λεξιλογικός και εκφραστικός πλούτος
• Εισαγωγή λέξεων της τουρκικής

Η Ελληνική στην τουρκοκρατία (1453-1821)

• Η κοινή ομιλούμενη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας επιβιώνει μέχρι τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας (1600) αλλά είχε την τάση να διαφοροποιείται τοπικά. Επί τουρκοκρατίας, λόγω απομόνωσης, ενισχύεται ο διαλεκτισμός.
• Συνέπειες στη γλώσσα: φτωχαίνει σε αφηρημένους όρους και δεν είναι κατάλληλη ως μέσο ανώτερης παιδείας.
• Εισέρχονται πολλές τουρκικές λέξεις διοίκησης. Η προφορική ελληνική το βασικό μέσο επικοινωνίας, αλλά με απλή έκφραση, περιορισμένο λεξιλόγιο, χρήση τουρκικών λέξεων.
• Οι ανώτερες τάξεις στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα συνέχιζαν να χρησιμοποιούν για επίσημους σκοπούς την παραδοσιακή λόγια γλώσσα, που ήταν η αττικίζουσα (επίδραση Αττικισμού). Οι Φαναριώτες στην Κωνσταντινούπολη και το Πατριαρχείο συνεχίζουν να καλλιεργούν την ελληνική γλώσσα ως επίσημη επικοινωνίας και συναλλαγών. Οι παραδουνάβιες ηγεμονίες της Βλαχίας και της Μολδαβίας διοικούνταν από Έλληνες (που επέλεγε ο Σουλτάνος), οι οποίοι χρησιμοποιούσαν την ελληνική. Σημαντικό για τη διατήρηση της γλώσσας είναι ότι καθ’ όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, η γνώση της ελληνικής ήταν σημαντική στα Βαλκάνια και την Ανατολική Μεσόγειο.
• Στο δεύτερο μισό του 18ου αι. κάτω από την επιρροή του ευρωπαϊκού διαφωτισμού κάνουν την εμφάνισή τους πολλά συγγράμματα στην ελληνική, κατά κύριο λόγο μεταφράσεις, πάνω σε διάφορα θέματα. Τα συγγράμματα αυτά ήταν γραμμένα σε διάφορες ανάμεικτες μορφές της ομιλούμενης και της λόγιας γλώσσας, χωρίς ιδιαιτέρως έκδηλα διαλεκτικά χαρακτηριστικά. Έτσι, ξεκίνημα του κινήματος του Ελληνικού διαφωτισμού.
• Από το 1750, λόγιοι που βρίσκονται στη Δύση εκδίδουν παιδευτικά βιβλία, μεταφράσεις, γραμματικές κ.λπ. «για να βγει το γένος από την απαιδευσιά» (Νικ. Σοφιανός, Φραγκ. Σκούφος, Ευγ. Βούλγαρης, Αδαμ Κοραής κ.ά.).
• Ξεκινά η διαμάχη για τη μορφή της γλώσσας που πρέπει να επικρατήσει: λόγια αρχαϊζουσα ή προφορική καθομιλουμένη; ~ Γλωσσικό Ζήτημα