Επίκουρος, Επιστολή προς Μενοικέα: Ερμηνευτικά σχόλια, Αθηνά Μαλαπάνη, Φιλόλογος Πανεπιστημίου Αθηνών

Ἐπίκουρος, Ἐπιστολἠ πρὸς Μενοικέα

Ερμηνευτικά σχόλια: Αθηνά Μαλαπάνη, Φιλόλογος Πανεπιστημίου Αθηνών

Ποιος έγραψε και ποιο είναι το βασικό θέμα της Ἐπιστολῆς πρὸς Μενοικέα;

            Η Ἐπιστολή πρὸς Μενοικέα αποτελεί μία από τις τρεις σωζόμενες ακέραιες επιστολές του φιλοσόφου Επίκουρου. Συνοψίζει την αντίληψη της φιλοσοφίας που υπήρχε στην ελληνιστική εποχή (3^ος αι. π.Χ. – 3^ος αι. μ.Χ.). Ασφαλώς δεν πρόκειται για πραγματική επιστολή, απλώς το είδος της επιστολογραφίας αποτελούσε ένα σύνηθες γραμματειακό είδος στην ελληνιστική εποχή τόσο για λογοτεχνικούς όσο και για πρακτικούς λόγους. Μάλιστα, έχει σωθεί ένα μεγάλο σώμα επιστολών γυναικών της ελληνιστικής εποχής που γράφτηκαν για να εξυπηρετήσουν πρακτικούς σκοπούς (π.χ. αγορά ή επιστροφή κάποιων αγαθών για τη συντήρηση του οίκου, επίλυση επιχειρηματικών, εμπορικών και οικονομικών συμφωνιών). Ο αποδέκτης αυτής της τυπικής επιστολής είναι ο Μενοικέας, ένας μαθητής του φιλοσόφου Επίκουρου, αλλά στην πραγματικότητα είναι ο κάθε αναγνώστης και η κάθε αναγνώστρια οποιασδήποτε εποχής που επιθυμεί να γνωρίζει την αξία της φιλοσοφίας.

            Σύμφωνα με τον Επίκουρο, η φιλοσοφία είναι κατάλληλη όχι απλώς για να χορηγήσει γνώσεις στους ανθρώπους, αλλά για να τους οδηγήσουν στην ευδαιμονία που είναι το απώτατο αγαθό, ο υπέρτατος σκοπός του ατόμου στον βίο του. Ωστόσο, το βασικό ερώτημα αυτού του επιστολικού κειμένου είναι ποια είναι η καταλληλότερη ηλικία για να ασχοληθεί κάποιος με τη φιλοσοφία, η νεότητα ή η πιο ώριμη ηλικία; Αυτό το ερώτημα προσπαθεί να απαντήσει ο φιλόσοφος σε αυτό το επιστολικό του κείμενο.

Ποια είναι η κατάλληλη ηλικία για να φιλοσοφεί ο άνθρωπος σύμφωνα με τον Επίκουρο;

            Ο Επίκουρος ξεκινά την επιστολή του με δύο κύριες προτάσεις επιθυμίας με ρήματα σε προτρεπτική προστακτική, μια χαρακτηριστική έγκλιση που δείχνει τον προτρεπτικό και διδακτικό τόνο και ύφος που αρμόζει σε ένα τέτοιο κείμενο, καθώς ο φιλόσοφος επιθυμεί να διδάξει και να πείσει. Οι προτροπές αυτές μαρτυρούν την ελεύθερη βούληση του ατόμου, καθώς ο φιλόσοφος δεν επιβάλλει τίποτα, ο άνθρωπος – κάθε αναγνώστης και αποδέκτης αυτής της επιστολής είναι αυτός που θα αποφασίσει αν θα ασχοληθεί με τη φιλοσοφία ή όχι. Η ελεύθερη βούληση του ατόμου είναι η κινητήρια δύναμη των ενεργειών του. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να επιλέξει και να διαμορφώσει τον τρόπο της ζωής του και γι’ αυτό κρατάει στα χέρια του και τη δυνατότητα να γίνει ευτυχισμένος. Ο άνθρωπος είναι απόλυτα ελεύθερος και κατά συνέπεια, και απόλυτα υπεύθυνος για τις πράξεις, τις επιλογές και τις αποφάσεις του.  Χαρακτηριστική είναι και η αντίθεση νέος – γέρων που επαναλαμβάνεται μέσα στο κείμενο και κυριαρχεί.

Η φιλοσοφία λοιπόν, είναι κατάλληλη και χρήσιμη για όλους τους ανθρώπους ανεξαρτήτως ηλικίας. Τόσο οι νέοι όσο και οι ηλικιωμένοι μπορούν και πρέπει να ασχολούνται με τη φιλοσοφία και να εντρυφούν στη φιλοσοφική αναζήτηση. Άρα, δεν υπάρχει κάποια κατάλληλη ηλικία για να ασχοληθεί κάποιος με τη φιλοσοφία, καθώς οι ηλικιωμένοι μέσω της φιλοσοφίας μαθαίνουν να νιώθουν ευγνωμοσύνη για τις ωραίες στιγμές της νεότητάς τους και να γεύονται την ευδαιμονία ακόμα και στο δείλι της ζωής τους. Ωστόσο, και οι νέοι έχουν ανάγκη τη φιλοσοφία και δεν είναι νωρίς να καταπιαστούν με τη φιλοσοφική αναζήτηση, καθώς τους καλλιεργεί πνευματικά, τους βοηθά να αναπτύξουν την ωριμότητά τους και να ζουν με αφοβία για τα μελλούμενα, τα οποία είναι λογικό να τους προκαλούν φόβο και άγχος λόγω του ότι είναι άγνωστα και αβέβαια. Σε κάθε περίπτωση, μέσω της φιλοσοφίας, τόσο οι ηλικιωμένοι όσο και οι νέοι κατακτούν την ευδαιμονία που αποτελεί το απώτατο αγαθό για τον άνθρωπο.

Επομένως, η φιλοσοφία μπορεί να οδηγήσει το άτομο στην ευδαιμονία και την ψυχική ανάταση, άρα μπορεί να ωφελήσει κάθε άνθρωπο, καθώς δεν είναι ποτέ ούτε πολύ αργά ούτε πολύ νωρίς ώστε να φροντίσει κάποιος για την ευδαιμονία του και την ψυχική του υγεία και ευημερία. Γι’ αυτό άλλωστε σε οποιαδήποτε ηλικία μπορεί ο κάθε άνθρωπος να αρχίσει να φιλοσοφεί.

Από αυτή την άποψη του Επίκουρου, καθίσταται επίσης αντιληπτό ότι η φιλοσοφία δεν έχει ελιτιστικό χαρακτήρα και δεν είναι για τους λίγους και εκλεκτούς, όπως υποστήριζε ο Πλάτων, αλλά απευθύνεται σε όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου, φυλής, κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης και θέσης, αφού όλοι και όλες έχουν ανάγκη την ευδαιμονία.

Ποιοι είναι οι στόχοι της φιλοσοφίας σύμφωνα με τον Επίκουρο;

            Σύμφωνα με τον Επίκουρο, η φιλοσοφία δεν έχει ελιτιστικό χαρακτήρα, αλλά είναι -και πρέπει να είναι- προσιτή και κατάλληλη για όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από την ηλικία, την κοινωνικοοικονομική τους κατάσταση ή την τυπική τους εκπαίδευση. Δεν είναι για λίγους και εκλεκτούς. Ο σκοπός της φιλοσοφίας είναι διττός (διπλός): 1) θεραπευτικός, καθώς απαλλάσσει τον άνθρωπο από τον φόβο για το άγνωστο, του χαρίζει τη λύτρωση και 2) διδακτικός, καθώς του διδάσκει τα όρια του πόνου και της ηδονής. Ο Επίκουρος λοιπόν, αντιλαμβάνεται τη φιλοσοφία ως τρόπο ζωής και όχι απλώς ενασχόληση με ποικίλα ζητήματα και ερωτήματα.

Η σπουδαιότητα της φιλοσοφίας μαρτυρείται και από το ότι οδηγεί το άτομο στην ευδαιμονία και την ανάταση της ψυχής του. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η φιλοσοφία λειτουργεί ιαματικά, θεραπευτικά, περίπου όπως η ιατρική, άρα μπορεί να συντελέσει στη θεραπεία ενός ψυχικά ασθενούς ανθρώπου. Αυτή η αντίληψη απαντά σε πολλά κείμενα του Επίκουρου, αλλά και άλλων αρχαίων φιλοσόφων. Στην επικούρεια φιλοσοφία, η ευδαιμονία κατέχει κεντρική θέση και αποτελεί στοιχείο που πρέπει να διεκδικήσει κάθε άνθρωπος, χωρίς εξαιρέσεις, στη ζωή του. Συνδέεται με τον φιλοσοφικό στοχασμό, το φιλοσοφεῖν, ως σταθερή επιλογή στη ζωή του ατόμου. Κεντρικό περιεχόμενο της ευδαιμονίας είναι η ἡδονή. Συνίσταται στη μέσα από μέτρο στοχασμό της απόλαυσης φυσικών και πνευματικών αγαθών που οδηγεί στην ἀπονία και την ἀταραξία, δηλαδή την ψυχική γαλήνη. Ο ευδαίμων άνθρωπος, έχοντας απαλλαγεί από τον πόνο της ζωής και τον φόβο του θανάτου, παρομοιάζεται με τον θεό. Εντούτοις, πρέπει να σημειωθεί ότι ο Επίκουρος εστιάζει και προβάλλει τις ψυχο-πνευματικές, εσωτερικές ηδονές, καθώς είναι διαρκέστερες και ποιοτικότερες. Οι ηδονές ωστόσο, σχετίζονται και με τις υλικές και σωματικές ανάγκες, αλλά την κάλυψη των θεμελιωδών και βασικών αυτών αναγκών που εξασφαλίζουν στον άνθρωπο την ηρεμία, την αταραξία, την απουσία του πόνου και της θλίψης, καθώς η ἀφοβία τῶν μελλόντων οδηγεί τον άνθρωπο στην ευδαιμονία και την ψυχική ανάταση.

Ποιος είναι ο χαρακτήρας της φιλοσοφίας σύμφωνα με τον Επίκουρο;

            Για τον Επίκουρο, η φιλοσοφία είναι συνυφασμένη με τη μελέτη των φυσικών φαινομένων (φυσιολογία) και την άσκησή της σε μία ευρύτερη κοινότητα φίλων (συμφιλοσοφεῖν). Ωστόσο, η φιλοσοφία δεν αρκείται μόνο στη μελέτη του φυσικού κόσμου, αλλά και των ζητημάτων του ανθρώπου, αφού ο διττός στόχος της είναι η ψυχική θεραπεία του ανθρώπου και η διδασκαλία και διδαχή του ώστε να αντιμετωπίσει τα πρακτικά προβλήματα της ζωής και να κατακτήσει την ευδαιμονία. Επομένως, για τον Επίκουρο, η φιλοσοφία δεν έχει αξία μόνο ως θεωρητική αναζήτηση και γνώση, αλλά κυρίως και περισσότερο ως πράξη για την επίτευξη της ευδαιμονίας. Είναι λοιπόν, υπηρετική της ζωής, μία ars vivendi (η τέχνη του βίου), καθώς καθοδηγεί τον άνθρωπο στον βίο, δηλαδή στον τρόπο ζωής που θα επιλέξει να ζήσει. Οπότε, η φιλοσοφία έχει ανθρωποκεντρική θεώρηση των πραγμάτων για τον Επίκουρο, καθώς το άτομο επιδιώκει μέσω αυτής να πετύχει την ευδαιμονία του και την ψυχική του ευημερία και ανάταση.

            Τέλος, αξίζει να σημειωθεί η έννοια του μελετᾶν (της μελέτης). Μελετῶ στα αρχαία ελληνικά σημαίνει φροντίζω και αγαπώ κάτι, του δείχνω προσοχή, επιμέλεια και φροντίδα. Για τον Σωκράτη, όπως εκφράζεται στον πλατωνικό διάλογο Φαίδων, η φιλοσοφία αποτελεί μία μελέτη του θανάτου. Ο Επίκουρος λοιπόν, προτείνει σε κάθε άνθρωπο να μελετά τις αρχές της επικούρειας φιλοσοφίας και να διαμορφώνει τον βίο του αναλόγως.

Πώς διαφοροποιείται η φιλοσοφία του Επίκουρου από την προγενέστερη φιλοσοφική παράδοση;

            Ο Επίκουρος υποστηρίζει ότι η φιλοσοφία είναι μία μελέτη του φυσικού κόσμου και των ζητημάτων του ανθρώπου, με απώτερο σκοπό να κατακτήσει την ευδαιμονία και την ἡδονήν (δηλαδή τις ψυχο-πνευματικές απολαύσεις, αλλά και την κάλυψη των βασικών αναγκών). Μέσω της φιλοσοφίας, ο άνθρωπος διδάσκεται, γιατρεύει την ψυχή του και αποκτά ἀφοβία για τα μελλούμενα. Ωστόσο, η επικούρεια φιλοσοφία εστιάζει στην ατομική ευδαιμονία, ενώ η προγενέστερη φιλοσοφία (Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης) ενδιαφέρονταν για την ευδαιμονία του συνόλου. Αυτή η μεταβολή απόψεων και νοοτροπίας δεν είναι τυχαία. Στην ελληνιστική εποχή που δρούσε ο Επίκουρος, οι αξίες και οι νοοτροπίες αλλάζουν και ο άνθρωπος δεν νοείται ως μέλος του συνόλου, αλλά ως μονάδα και ενδιαφέρεται περισσότερο για το ατομικό συμφέρον και όφελος και όχι το κοινό, όπως συνέβαινε στην κλασική αρχαιότητα. Αντιθέτως, στην κλασική αρχαιότητα, ο άνθρωπος νοείται μόνο ως μέλος του συνόλου και οφείλει να λειτουργεί με γνώμονα το κοινό συμφέρον και όφελος και όχι τις προσωπικές του επιθυμίες. Μάλιστα, είναι χαρακτηριστική η έκφραση αυτής της αντίληψης στον Ἐπιτάφιον του Περικλέους, όπως καταγράφτηκε από τον Θουκυδίδη, ο οποίος υποστήριζε ότι εάν ευτυχεί το σύνολο και δυστυχεί το άτομο, το άτομο μπορεί να σωθεί και να ευνοηθεί. Αντιθέτως, αν το σύνολο δυστυχεί και το άτομο ευδαιμονεί και προοδεύει, δεν μπορεί να συντελέσει στη διάσωση του συνόλου και τη γενική ευημερία.

            Επιπροσθέτως, η φιλοσοφία του Επίκουρου συνδέεται με την ανθρώπινη ευτυχία και την ἡδονήν, δηλαδή την εξάλειψη του πόνου και του φόβου για τα μελλούμενα (ἀφοβία) και υποστηρίζει ότι αφορά όλους τους ανθρώπους και μπορεί να κατακτηθεί από όλους τους ανθρώπους, χωρίς καμία εξαίρεση. Εντούτοις, ο Πλάτων υποστήριζε ότι η φιλοσοφία είναι η κατάληξη μιας μακροχρόνιας παιδευτικής διαδικασίας και απευθύνεται σε λίγους και εκλεκτούς, οι οποίοι επιθυμούν να αναλάβουν διοικητικά καθήκοντα, ενώ ο Επίκουρος υποστηρίζει ότι μπορεί να έχει απήχηση στους πάντες, να θεραπεύσει και να διαπαιδαγωγήσει τους πάντες ώστε να υιοθετήσουν έναν καλύτερο και πιο ποιοτικό τρόπο ζωής (βίον).