Ἀριστοτέλους, Πολιτικά, Γ.6.3-4, 1281a39-b10: Η αρχή της πλειοψηφίας: Ερμηνευτικά σχόλια, Καθηγήτρια: Αθηνά Ν. Μαλαπάνη

Ἀριστοτέλους, Πολιτικά, Γ.6.3-4, 1281a39-b10: Η αρχή της πλειοψηφίας

Ερμηνευτικά σχόλια

Καθηγήτρια: Αθηνά Ν. Μαλαπάνη

Ποιο είναι το θέμα που απασχολεί τον Αριστοτέλη σε αυτήν την ενότητα των Πολιτικῶν του;

Ο Αριστοτέλης δηλώνει ξεκάθαρα ότι το θέμα που θα πραγματευτεί είναι το αν η εξουσία πρέπει να ασκείται από το πλῆθος, τους πολλούς, ή τους ἀρίστους, τους ὀλίγους, καθώς είναι πλουσιότεροι πολίτες, έχουν ευγενική καταγωγή και κατά συνέπεια, θεωρούνται πιο ικανοί να αναλάβουν την εξουσία. Ωστόσο, ο Αριστοτέλης αναφέρει εξ αρχής, αλλά με επιφυλακτικότητα ότι η εξουσία πρέπει να ασκείται από τους πολλούς, το πλῆθος, και όχι τους ὀλίγους και ἀρίστους. Πρόκειται για την αθροιστική θεωρία, η οποία αποτελεί θεμέλιο λίθος της δημοκρατίας. Η επιφυλακτικότητα του Αριστοτέλη μαρτυρείται από τη δυνητική ευκτική δόξειεν ἄν και το επίρρημα μᾶλλον, καθώς πρέπει το ζήτημα να διερευνηθεί διεξοδικά και σφαιρικά ώστε να διατυπωθεί μία ξεκάθαρη άποψη για το ποιοι πρέπει να αναλάβουν την εξουσία.

Στην πολιτική ορολογία της αρχαίας Αθήνας, ο όρος πλῆθος δήλωνε τον δῆμον, την πλειονότητα του λαού που διέθετε πολιτικά δικαιώματα και την ιδιότητα του πολίτη. Πρέπει να σημειωθεί ότι την ιδιότητα του πολίτη την είχαν όλοι οι ενήλικες άνδρες, γνήσιοι Αθηναίοι πολίτες (και οι δύο γονείς τους έπρεπε να είναι γνήσιοι Αθηναίοι), να έχουν τα πολιτικά τους δικαιώματα και να μην τους έχουν αφαιρεθεί είτε καθολικά είτε εν μέρει εξαιτίας της διάπραξης κάποιου αδικήματος ή παρανομίας και φυσικά, να διαθέτουν χρήματα ώστε να έχουν και να μπορούν να συντηρούν τον εξοπλισμό τους. Στη δημοκρατική Αθήνα της κλασικής εποχής, η ιδιότητα του πολίτη ήταν πρωτεύουσας σημασίας. Ο άνθρωπος δεν ήταν αντιληπτός ως ατομικό ον, αλλά ως κοινωνικό και πολιτικό ον που έπρεπε να έχει ενεργό συμμετοχή στην κοινωνικοπολιτική ζωή του τόπου του. Ο Αθηναίος πολίτης όφειλε όχι μόνο να ασχολείται με τα προσωπικά, ιδιωτικά του ζητήματα (τὰ τοῦ οἴκου του), αλλά και με τα πολιτικά, δημόσια πράγματα. Επομένως, η ιδιότητα του πολίτη ήταν και οριζόταν διαφορετικά από ό,τι σήμερα.

Στην πολιτική ζωή, το ποιος είναι κυρίαρχος και ασκεί την εξουσία καθορίζει και τη μορφή, το είδος του πολιτεύματος. Όταν η εξουσία ανήκει στο πλῆθος και ασκείται από αυτό, τότε πρόκειται για δημοκρατία. Αντιθέτως, όταν ασκείται από τους ἀρίστους και τους ὀλίγους, τότε πρόκειται για αριστοκρατία. Τη δομική σύνδεση της πλειονότητας των πολιτών με το δημοκρατικό πολίτευμα την ονομάζουμε αρχή της πλειοψηφίας και ήταν θεμελιώδης για την αθηναϊκή δημοκρατία.

Με ποια επιχειρήματα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι οι πολλοί είναι καλύτεροι από τους ὀλίγους για την άσκηση της εξουσίας;

            Ο Αριστοτέλης θέτει αρχικά υπό αμφισβήτηση την άσκηση της εξουσίας από τους πολλούς, τον δῆμον και δεν γνωρίζει ακόμα αν πρέπει να αποτελέσει την ιδανική μορφή εξουσίας. Προσεγγίζει λοιπόν την άσκηση της εξουσίας από τους πολλούς με επιφυλακτικότητα, καθώς θεωρεί ότι αυτό θα έχει τόσο θετικά όσο και αρνητικά στοιχεία. Εντούτοις, θεωρεί ότι τα μειονεκτήματα που μπορεί να έχει η εξουσία των πολλών, του δήμου, υπερκαλύπτονται από τα πλεονεκτήματα που μπορεί να προσφέρει για την εύρυθμη λειτουργία του κοινωνικού συνόλου. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η λαϊκή κυριαρχία μπορεί να εξασφαλίσει καλύτερα τους στόχους της συλλογικής ευτυχίας συγκριτικά με τις περιπτώσεις που προσφέρει η εξουσία που ασκείται από τους ὀλίγους ή τον μονάρχη ή τον βασιλιά.

            Πιο συγκεκριμένα, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι σε κάποιες περιπτώσεις δεν μπορεί το κάθε επιμέρους άτομο να είναι ένας αξιόλογος άνθρωπος με ικανότητες και αρετές. Ωστόσο, αυτό το μειονέκτημα λύνεται με την ένωση των δυνάμεών τους. Κάθε άτομο του πλήθους διαθέτει έστω κι ένα μόριο αρετής, φρόνησης και ικανότητας. Επομένως, όλα αυτά τα μόρια αρετής και σωφροσύνης, εάν ενωθούν, μπορούν να ξεπεράσουν την αρετή και τη σωφροσύνη των ὀλίγων αν και ἀρίστων. Άρα, οι πολλοί συνολικά έχουν πολλαπλάσια εξυπνάδα και αρετή από τους ὀλίγους και ἀρίστους. Αυτή η αθροιστική θεωρία αποτελεί βασικό επιχείρημα υπέρ της δημοκρατίας και της αρχής της πλειοψηφίας που αποτελεί τον θεμέλιο λίθο της. Γι’ αυτό εξάλλου, οι θεσμοί της αθηναϊκής δημοκρατίας (η Εκκλησία του Δήμου, η Βουλή και η Ηλιαία) αποτελούνταν από έναν μεγάλο αριθμό πολιτών, γεγονός που αποδεικνύει ότι το πλήθος στην Αθήνα θεωρούνταν ικανό να αναλαμβάνει ευθύνες και να παίρνει αποφάσεις. Αυτό αποτελεί ένα χαρακτηριστικό επιχείρημα – παράδειγμα και τεκμήριο που λειτουργεί ως ανταπάντηση στην ένσταση που διατυπωνόταν από ολιγαρχικούς και αριστοκρατικούς, οι οποίοι ήταν αντίθετοι με αυτή τη λειτουργία των θεσμών στην αθηναϊκή δημοκρατία, διότι θεωρούσαν ότι οι ἄριστοι έχουν περισσότερες ηθικές και διανοητικές αρετές, άρα και ικανότητες από το ανώνυμο πλήθος, τον όχλο. Να σημειωθεί ότι η χρήση των παραδειγμάτων ως τεκμηρίων και επιχειρημάτων για την υποστήριξη απόψεων και θέσεων αποτελεί ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά στοιχεία της διδασκαλίας και του θετικού τρόπου σκέψης του Αριστοτέλη.

Το δεύτερο επιχείρημα – παράδειγμα του Αριστοτέλη: Το δεύτερο επιχείρημα – παράδειγμα και τεκμήριο που επικαλείται ο Αριστοτέλης για να αποδείξει ότι η κυριαρχία της πλειοψηφίας είναι καλύτερη από την κυριαρχία των ὀλίγων είναι τα συμφορητά δείπνα. Η λέξη συμφορητόν (σὺν + φορητός, ρηματικό επίθετο σε -τος από το ρήμα φέρω) απαντά πρώτη φορά στο συγκεκριμένο κείμενο του Αριστοτέλη, ενώ δεν έχει απαντηθεί σε κείμενα προηγούμενης εποχής. Ενδεχομένως λοιπόν, να αποτελεί μια λέξη που δημιουργήθηκε από τον φιλόσοφο. Ενδεχομένως να παρήχθη αυτή η λέξη από το ρήμα συμφορέω, συμφορῶ και συμφορέομαι, συμφοροῦμαι που σημαίνει συνάγω, συναθροίζω.  Έτσι, όπως στα συμφορητά δείπνα, κάθε συνδαιτημόνας φέρνει από ένα φαγητό ή ποτό και το δείπνο με τη συμβολή όλων γίνεται πληρέστατο και καταπληκτικό, έτσι θα συμβεί και με τη δημοκρατία: κάθε πολίτης βάζει το δικό του λιθαράκι αρετής και σύνεσης, με αποτέλεσμα η συνολική τους προσπάθεια και το τελικό αποτέλεσμα να είναι πολύ καλύτερο από ό,τι αν συνεργάζονταν λίγοι ή αν αναλάμβανε την εξουσία μόνο ένας. Άρα, σε αυτό το παράδειγμα διαφαίνεται και μια αναλογία.

Το τρίτο επιχείρημα – παράδειγμα – τεκμήριο που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης για να πείσει ότι η πλειοψηφία μπορεί να διοικήσει καλύτερα από τη μειοψηφία είναι η αναφορά σε μυθολογικά τέρατα. Στην αρχαία ελληνική μυθολογία, υπήρχαν πολλά ανθρωπόμορφα τέρατα, όπως οι Ερινύες και οι Εκατόγχειρες, που είχαν πολλά χέρια και πόδια. Έτσι, όταν οι άνθρωποι ενωθούν και συνεργαστούν είναι σαν να έχουν δημιουργήσει ένα είδος υπερανθρώπου με πολλά χέρια, πόδια, αισθητήρια όργανα και κατά συνέπεια, εξαιρετική αρετή και ευφυία και πολλές σωματικές, ηθικές και πνευματικές αρετές.

Το τέταρτο και τελευταίο παράδειγμα -  επιχείρημα του φιλοσόφου είναι από τον χώρο της τέχνης και της καλλιτεχνικής κριτικής. Στους δραματικούς και μουσικούς αγώνες, τα έργα κρίνονται από απλούς ανθρώπους και όχι διανοούμενους ή ειδήμονες στην τέχνη. Αυτό αποδεικνύει ότι οι απλοί Αθηναίοι πολίτες, αν ενωθούν, μπορούν να κρίνουν ένα έργο τέχνης καλύτερα από λίγους ειδήμονες.

Τελικό συμπέρασμα: Έτσι, η λαϊκή κυριαρχία μπορεί να εξασφαλίσει καλύτερα τους στόχους της συλλογικής ευτυχίας, την εύρυθμη κοινωνικοπολιτική λειτουργία και την κοινωνική συνοχή από ό,τι να ασκείται η εξουσία από ένα σύνολο ὀλίγων ή πόσο μάλλον από έναν μονάρχη ή βασιλιά.

Ποιο πολίτευμα προτείνει ο Αριστοτέλης;

            Όπως γίνεται φανερό από τα ανωτέρω επιχειρήματα – παραδείγματα του φιλοσόφου, η λαϊκή κυριαρχία μπορεί να εξασφαλίσει καλύτερα τους στόχους της συλλογικής ευτυχίας, την εύρυθμη κοινωνικοπολιτική λειτουργία και την κοινωνική συνοχή από ό,τι να ασκείται η εξουσία από ένα σύνολο ὀλίγων ή πόσο μάλλον από έναν μονάρχη ή βασιλιά. Ακόμη κι αν η αρχή της πλειοψηφίας έχει κάποια μειονεκτήματα, αυτά θεωρεί ότι υπερκαλύπτονται από τα θετικά στοιχεία που μπορεί να παράσχει στο κοινωνικοπολιτικό σύνολο. άρα, θα λέγαμε ότι ο Αριστοτέλης είναι υπέρμαχος της δημοκρατίας, η οποία στηρίζεται στη λαϊκή κυριαρχία και στην αρχή της πλειοψηφίας. Παρόλα αυτά, ο Αριστοτέλης προτείνει ως ένα σύστημα ιδανικής διακυβέρνησης την πολιτεία. Πρόκειται για μια μορφή ιδεώδους πολιτεύματος που στηρίζεται στην αρχή της πλειοψηφίας και η πλειονότητα των πολιτών ασκεί την εξουσία αποσκοπώντας στο συλλογικό συμφέρον και όφελος και σεβόμενη τον νόμο.