Διδακτική της λογοτεχνίας: Πώς διδάσκω ένα λογοτεχνικό κείμενο;

Διδακτική της Λογοτεχνίας

Πώς διδάσκω ένα λογοτεχνικό κείμενο;

Σημειώσεις για φοιτητές

Επιμέλεια: Αθηνά Ν. Μαλαπάνη, Φιλόλογος ΜΑ Πανεπιστημίου Αθηνών

Πρώτη φάση: Αφόρμηση

Για να διεγερθεί το ενδιαφέρον των μαθητών και των μαθητριών, πρέπει το κείμενο να προσεγγιστεί εξ αρχής με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Υπάρχουν ποικίλοι τρόποι αφόρμησης.

Μπορούμε να δώσουμε ένα κείμενο (πεζό ή ποίημα) ημιτελές με κάποιες λέξεις ή φράσεις να λείπουν και να δελεάσουμε τους μαθητές να τις συμπληρώσουν αξιοποιώντας τη φαντασία τους. Μετά, τους διαβάζουμε το κανονικό κείμενο και ξεκινάμε την ανάλυση βρίσκοντας ομοιότητες/διαφορές.

Άλλος τρόπος αφόρμησης είναι να δείξουμε στους μαθητές έναν ή περισσότερους πίνακες/εικόνες που έχουν σχέση με το ποίημα κι έτσι, να τους ωθήσουμε να περιγράψουν τις εικόνες, να περιγράψουν τις σκέψεις και τα συναισθήματα που τους ξυπνούν για να περάσουμε ομαλά στο κείμενο. Με τον ίδιο τρόπο, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ως αφόρμηση άλλα είδη τέχνης, όπως λ.χ. ένα τραγούδι ή μια μελωδία (μουσική) που να έχουν σχέση με το κείμενο που θα διδάξουμε κι έτσι, προετοιμάζουμε το έδαφος.

Άλλος τρόπος αφόρμησης: τους δίνουμε κείμενο χωρίς τίτλο, το διαβάζουμε και τους ζητάμε να δώσουν εκείνοι τον δικό τους τίτλο. Μετά, αποκαλύπτουμε τον πραγματικό τίτλο του κειμένου.

Δεύτερη φάση: Ανάγνωση και ανάλυση του κειμένου

• Οι μαθητές διαβάζουν το κείμενο πρώτα σιωπηρά (ατομική ανάγνωση).
• Συλλογική ανάγνωση από τον καθηγητή ή εθελοντή/-ες μαθητή/-ές. Σε αυτήν την περίπτωση, πρέπει να έχει δοθεί στους μαθητές μια αναγνωστική οδηγία.

Παραδείγματα αναγνωστικών οδηγιών:

1. Βρείτε τα πρόσωπα του κειμένου.
2. Υπογραμμίστε τα συναισθήματα του ήρωα/ του πρωταγωνιστή.
3. Υπογραμμίστε λέξεις/φράσεις που να υποδηλώνουν τα συναισθήματα/ τις ενέργειες του ήρωα.
4. Αριθμήστε τα στάδια της συναισθηματικής εξέλιξης του ήρωα.
5. Υπογραμμίστε/ Κυκλώστε/ Σημειώστε λέξεις/ φράσεις που υποδηλώνουν τη χρονική πορεία των πράξεων/ τη χρονική πορεία της πλοκής ή της υπόθεσης.
6. Βρείτε τα είδη της αφήγησης (πρωτοπρόσωπη ή τριτοπρόσωπη αφήγηση και γιατί χρησιμοποιείτε;)

Τρίτη φάση: Ανάλυση του κειμένου

Πριν αναλύσουμε το πώς μπορεί να γίνει η επεξεργασία ενός κειμένου, πρέπει να διερευνήσουμε τι είδους δυσκολίες συναντάμε όταν μελετάμε ένα λογοτεχνικό κείμενο και ειδικά, ποιητικό.

Δυσκολίες στην κατανόηση και ερμηνεία της ποίησης

• Η πρώτη και πρωταρχική δυσκολία κατά την ανάγνωση της ποίησης είναι, σύμφωνα με τον Richards, η δυσκολία της πραγμάτωσης του πρωτογενούς νοήματος του ποιήματος. Πολλοί αναγνώστες δυσκολεύονται να κατανοήσουν το «τι λέει το ποίημα», σε ένα πρώτο, στοιχειώδες επίπεδο. Αυτή η δυσκολία σχετίζεται με την τροπικότητα, το σχηματικό λόγο της ποίησης που ανοικειώνει τη συνηθισμένη και συμβατική έκφραση.
• Η δεύτερη μορφή δυσκολίας σχετίζεται με την αντίληψη των αισθητηριακών (κυρίως ακουστικών) χαρακτηριστικών του ποιήματος, όπως είναι το μέτρο, ο ρυθμός, οι συνηχήσεις και οι παρηχήσεις.
• Η τρίτη μορφή δυσκολίας σχετίζεται με την εικονοποιία του ποιήματος (imagery) και την τάση του αναγνώστη να δημιουργεί νοερές εικόνες όταν διαβάζει. Για παράδειγμα, ο καθένας από εμάς ως αναγνώστης μπορεί να πλάσει μια εντελώς διαφορετική εικόνα (ή καλύτερα, πολλές εκθαμβωτικές εικόνες).
• Η τέταρτη μορφή δυσκολίας είναι οι άσχετοι συνειρμοί (mnemonic irrelevancies), οι διάφορες, άσχετες με το ποίημα, αναμνήσεις που ανακαλεί ο αναγνώστης καθώς διαβάζει.
• Η πέμπτη μορφή δυσκολίας κατά την ανάγνωση είναι τα λεγόμενα αποθέματα ανταποκρίσεων (stock responses) που διαθέτει ο αναγνώστης και τα οποία επιστρατεύει κάθε φορά που διαβάζει ένα ποίημα προκειμένου να το ερμηνεύσει. Ο Richards επιμένει ότι τις περισσότερες φορές τα διαθέσιμα αποθέματα ανταποκρίσεων είναι άσχετα με το ποίημα, επομένως λειτουργούν παραπλανητικά ως προς το στόχο της “ορθής” ερμηνείας.
• Η έκτη και η έβδομη δυσκολία (η Σκύλλα και η Χάρυβδη της ανάγνωσης) είναι αντίστοιχα η συναισθηματικότητα (sentimentality) και η αναστολή (inhibition) της ανταπόκρισης του αναγνώστη, η υπερβολικά συναισθηματική ανάγνωση του ποιήματος που θολώνει τη διαδικασία της ερμηνείας και από την άλλη πλευρά, η επιφυλακτικότητα ή με άλλα λόγια, η αδιαφορία του αναγνώστη για το ποίημα.
• Οι δογματικές εμμονές (doctrinal adherences) του αναγνώστη είναι η όγδοη μορφή δυσκολίας, η οποία δυσχεραίνει τη διαδικασία νοηματοδότησης και ερμηνείας, ενώ οι
• Οι τεχνικές προϋποθέσεις (technical presuppositions) και οι κριτικές προκαταλήψεις (critical pre-conceptions), μορφές δυσκολίας που σχετίζονται με στερεότυπες απόψεις, προκαταλήψεις  και αντιλήψεις του αναγνώστη για τις ποιητικές  τεχνικές ή ακόμη και για την αξία και τη λειτουργία της ποίησης εν γένει.

Ανάλυση του κειμένου: Πρακτικές οδηγίες

Μπορεί να γίνει με διάλογος στην τάξη και την καθοδήγηση του δασκάλου μέσα από συνεχείς ερωτήσεις στους μαθητές. Ο δάσκαλος μπορεί να μοιραστεί προσωπικές εμπειρίες, ερωτήσεις και απορίες με τους μαθητές του σχετικά με το κείμενο που αναλύεται. Για να διευκολυνθεί ο διάλογος, μπορεί να δημιουργηθεί η κατάλληλη ατμόσφαιρα μέσα στην τάξη (π.χ. καθόμαστε σε κύκλο, δεν μιλάμε όλοι μαζί, ακούμε τους συναναγνώστες μας, μένουμε στο θέμα κ.ά.)

Χτίζουμε πάνω στις ερωτήσεις και απαντήσεις των μαθητών την ανάλυση και ερμηνεία του κειμένου.

Ωστόσο, μπορεί να γίνει και με τη λεγόμενη ομαδοσυνεργατική μέθοδο. Δηλαδή χωρίζουμε τους μαθητές σε ομάδες και αναθέτουμε διαφορετικές δραστηριότητες στην κάθε ομάδα για την ανάλυση του κειμένου.

Η κάθε ομάδα παρουσιάζει τα δικά της αποτελέσματα και στο τέλος, γίνεται συζήτηση/διάλογος και αξιολόγηση των αποτελεσμάτων όλων των ομάδων. Κατά τη διάρκεια του διαλόγου και της ανάλυσης του κειμένου, ο δάσκαλος καλό θα ήταν να σημειώνει στον πίνακα τις βασικές πληροφορίες που χτίζονται με τη δουλειά και τον διάλογο των μαθητών (π.χ. με τη χρήση γραφημάτων, πινάκων διπλής εισόδου κ.ά. σχετικά, τα οποία βοηθούν τους μαθητές να αντιλαμβάνονται καλύτερα τα τεχνάσματα της λογοτεχνίας, την εξέλιξη της πλοκής ή των χαρακτήρων, να κάνουν συγκρίσεις μεταξύ βιβλίων ή άλλων πολιτισμικών κειμένων κ.ά.)

Τελικά συμπεράσματα για την ερμηνεία του εκάστοτε κειμένου.

Τέταρτη φάση: Ανατροφοδότηση

Κλασικές ερωτήσεις κατανόησης κειμένου βάσει των πληροφοριών που δόθηκαν κατά την ανάλυση του κειμένου στην τάξη.

Παιχνίδια με τις εικόνες του βιβλίου. Η ενότητα αυτή περιλαμβάνει δραστηριότητες που αξιοποιούν την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ρητορική του εικονογραφημένου βιβλίου, το οποίο μπορεί να υπηρετήσει ευρύτερα την εξοικείωση των μαθητών με την τέχνη και τα αισθητικά ρεύματα μέσα από δραστηριότητες, όπως: η σύγκριση των διαφορετικών εικονογραφήσεων του ίδιου βιβλίου, η εξοικείωση των παιδιών με ορισμένες τεχνικές/μέσα εικονογράφησης, η παρατήρηση των λεπτομερειών στις εικόνες, η προσθήκη νέου κειμένου στις εικόνες του βιβλίου ή η δημιουργία νέας εικονογράφησης για το κείμενο κ.ά.

Μπορεί να ολοκληρωθεί η διαδικασία ανάλυσης του κειμένου με ασκήσεις δημιουργικής γραφής ή κάποιο εικαστικό πρότζεκτ (π.χ. ζωγραφική μιας εικόνας σχετικής με το νόημα του κειμένου που μελετήθηκε, καθώς η οπτική απεικόνιση όσων διαβάστηκαν και αναλύθηκαν πρέπει να ενθαρρύνεται στους μαθητές ή δραματοποίηση – θεατρική έκφραση του κειμένου ή κάποιων χωρίων του).

Μπορεί να γίνει μια συνολική συνοπτική παρουσίαση του κειμένου είτε από τους μαθητές είτε από τον καθηγητή με ένα σχεδιάγραμμα ή power-point.

Παράλληλα κείμενα / Διαθεματικές δραστηριότητες. Οι δραστηριότητες αυτής της ενότητας οδηγούν τους μαθητές στη διαθεματική προσέγγιση αξιών, εννοιών, γνώσεων τόσο μέσα από ποικίλες καλλιτεχνικές εκφράσεις, όσο και μέσα από μη λογοτεχνικά κείμενα. Έτσι, οι δραστηριότητες αυτές προτείνουν την αξιοποίηση καλλιτεχνικών έργων (ζωγραφικής-φωτογραφίας –γλυπτικής, κ.ά.), την ακρόαση μουσικής και τραγουδιών, την ανάγνωση παράλληλων κειμένων, όχι αποκλειστικά λογοτεχνικών, που αναφέρονται σε ιστορικά, πολιτισμικά ή διαπολιτισμικά θέματα, περιβαλλοντικά προβλήματα, φυσικά φαινόμενα, μαθηματικές έννοιες, αισθητικά ρεύματα κ.ά.

Παραδείγματα δημιουργικών δραστηριοτήτων για την αξιοποίηση του λογοτεχνικού κειμένου που διδάχθηκε λεπτομερώς στην τάξη:

1. Εύρεση ενός ποιήματος που συμπληρώνει/ταιριάζει/αντιτίθεται στο αρχικό.
2. Δημιουργία ποιήματος με βάση το αρχικό.
3. Μελέτη για το συγγραφέα: έρευνα γύρω από το συγγραφέα και αναζήτηση στοιχείων για τη ζωή και το έργο του.
4. Χαρακτηρισμός/ Ηθογραφία ενός από τους ήρωες/χαρακτήρες του κειμένου ή όλων των βασικών χαρακτήρων του κειμένου.
5. Βελτίωση του κειμένου: Ο συγγραφέας (σού) ζητά προτάσεις για τη βελτίωση του κειμένου.
6. Επισκόπηση και προφορική παρουσίαση του έργου/ κειμένου (προσφέρεται ως τελευταία άσκηση).
7. Μετάθεση του ήρωα στο σπίτι του αναγνώστη: Πώς θα ήταν το σπίτι αυτό, αν άνηκε σε έναν από τους ήρωες/χαρακτήρες του κειμένου;
8. Πρόσκληση του συγγραφέα και προετοιμασία των ερωτήσεων για την επικειμένη συνέντευξη μαζί του.
9. «Πάγωμα του αίματος» (cliffhanger): απότομη διακοπή της φωναχτής ανάγνωσης σε έναν κρίσιμο σημείο με σκοπό την πρόβλεψη της συνέχειας. Ή δίνουμε το μισό κείμενο στους μαθητές και αφού το διαβάσουμε και κάνουμε μία πρώτη ανάλυση, λέμε στους μαθητές να αξιοποιήσουν τα στοιχεία του κειμένου και να γράψουν ένα δικό τους τέλος. Έπειτα, το συγκρίνουμε με το τέλος που έχει κανονικά το κείμενο από τον δημιουργό του. Ή Λήψη αποφάσεων: Διακοπή μιας γνωστής ιστορίας σε ένα κρίσιμο σημείο και επικέντρωση στην πιθανή εξέλιξή της, αν ο ήρωας έχει λάβει διαφορετικές αποφάσεις.
10. Διασυνδέσεις με την πραγματικότητα: Προφορικές ή γραπτές αναφορές σχετικά με το πώς συνδέεται το βιβλίο με τη σύγχρονη ζωή.
11. Συγγραφή μιας νέας ιστορίας, όπου χρησιμοποιούνται ο ίδιος τίτλος, το ίδιο θέμα ή το ίδιο μοντέλο (πρότυπο) της αρχικής.
12. Σταυρόλεξα: αναζήτηση στοιχείων σχετικά με τον τόπο, τους ήρωες και την πλοκή.
13. Συγχρονισμός: Αναζήτηση των πιθανών αντιδράσεων ενός ήρωα στο άκουσμα μιας είδησης σύγχρονης της εποχής του αναγνώστη.
14. Διατήρηση ημερολογίου, ως ένας από τους ήρωες.
15. Δημιουργία λεξικού για την ερμηνεία ορισμένων “ιδιαίτερων” λέξεων που συναντούμε στα λογοτεχνικά κείμενα. Π.χ.: «μπαομπάπ» (Ο Μικρός Πρίγκιπας, Ροβινσωνιάδες), «χόμπιτ» (ομώνυμο βιβλίο και Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών του J. R. R. Tolkien), «κράκεν» (Βόρειο- ευρωπαϊκή μυθολογία, παραμύθια του Oscar Wilde), «φωτόδεντρο» (νεολογισμός του Οδυσσέα Ελύτη) κ.ά.
16. «Κάρτες επεισοδίων», όπου καταγράφεται η πλοκή με σκοπό την προφορική αναδιήγηση της ιστορίας.
17. «Συναρπαστικά συμβάντα»: προφορική ή γραπτή περιγραφή όσων ξεχώρισαν.
18. Συγγραφή επιστολής προς το συγγραφέα στην οποία ο αποστολέας, ως θαυμαστής του, εκφράζει την εκτίμησή του, υποβάλλει ερωτήματα και μοιράζεται τις σκέψεις του.
19. Προφορική ή γραπτή περιγραφή του τμήματος του κειμένου που αποτελεί το «αγαπημένο (σου)».
20. Επιλογή ενός από τους χαρακτήρες της ιστορίας και αιτιολόγηση τού γιατί θα ήταν αρεστός ως «φίλος» (ή και το αντίθετο).
21. «Αστείο περιστατικό»: Γραπτή ή προφορική παρουσίαση του πιο κωμικού σημείου.
22. Εισήγηση προς μια βιβλιοθήκη, προκειμένου να αγοράσει το βιβλίο.
23. «Γραμμή της ζωής»: όλα τα γεγονότα της ζωής του ήρωα τοποθετούνται στη γραμμή της ζωής.
24. Γραπτές σύντομες καταχωρήσεις (logs) σε σπειροειδές σημειωματάριο: ιδιαίτερες λέξεις, ιδέες, συναισθήματα. Μπορεί να δοθεί ως αναγνωστική οδηγία στην πρώτη ανάγνωση του κειμένου (βλ. ανωτέρω).
25. «To βιβλίο της (παλιο)παρέας» (mob book): Ομαδική συγγραφή ενός βιβλίου για το βιβλίο.
26. Γραπτή ή προφορική αιτιολόγηση για το αν το βιβλίο θα μπορούσε (ή δεν θα μπορούσε) να γίνει ταινία ή θεατρικό έργο.
27. Δημιουργία εφημερίδας με ειδήσεις, άρθρα, διαφημίσεις βασισμένα στους χαρακτήρες και τα επεισόδια του βιβλίου.
28. Μεταφορά ενός χαρακτήρα του βιβλίου από το παρελθόν στο παρόν (πώς άραγε θα ενεργούσε σήμερα;)
29. Παρουσίαση των πληροφοριών που συγκεντρώθηκαν μετά από έρευνα σε ένα θέμα που προσφέρει το κείμενο.
30. Σύνοψη σε μια παράγραφο της πλοκής/ περίληψη του κειμένου. Ή σύνοψη του βιβλίου σε δεκαπέντε με πενήντα λέξεις (τηλεγράφημα).
31. «Γραμμή του χρόνου»: όλα τα γεγονότα του βιβλίου τοποθετούνται στη γραμμή του χρόνου.
32. «Διάγραμμα Venn»: Σύγκριση αυτού του βιβλίου με ένα άλλο και τοποθέτηση στο διάγραμμα των κοινών σημείων τους (λογοτεχνικών ή σχετικών με τις τέχνες).
33. «Κυνήγι λέξεων»: Εύρεση κάποιων ιδιαίτερων λέξεων (πέντε έως δέκα) που περιγράφουν το βιβλίο και αιτιολόγηση της επιλογής. / Δημιουργία λίστας με τις ασυνήθιστες, δύσκολες ή συναρπαστικές λέξεις του βιβλίου.
34. Δημιουργία λίστας με τα τραγούδια και τη μουσική που πιθανόν θα άρεσαν στον κεντρικό ήρωα (συνδυασμό λογοτεχνίας και μουσικής).
35. Συλλογή μουσικών κομματιών τα οποία θα ταίριαζαν στο βιβλίο (ιδιαίτερες σκηνές, γενική διάθεση ή θέμα).
36. «Μουσικό πλέγμα»: Εύρεση τρόπων και καταγραφή τους σε λίστα, με τους οποίους η μουσική διασυνδέεται με το βιβλίο (τραγούδια, μουσική, ρυθμός, μελωδία, μουσικά όργανα κλπ.).
37. Σύνθεση ενός τραγουδιού σχετικού με το κείμενο.
38. Μαγνητοφώνηση μέρους του βιβλίου με την κατάλληλη μουσική υπόκρουση. Δημιουργία απλής χορογραφίας ή μιας σύντομης θεατρικής παράστασης (σκετς) για την απόδοση ενός συναισθήματος ή μιας κύριας ιδέας της ιστορίας – δραματοποίηση του κειμένου.
39. Δημιουργία ενός πιθανού εξωφύλλου εάν το κείμενο γινόταν βιβλίο. Ή γενικώς, δημιουργία μιας ζωγραφιάς σχετικής με το διδαχθέν κείμενο (συνδυασμός λογοτεχνίας και ζωγραφικής).
40. Δημιουργία σελιδοδεικτών με αποσπάσματα από το βιβλίο με σκοπό τη διαφήμισή του.
41. Δημιουργία σκίτσων με τους ήρωες του βιβλίου σε σημαντικές σκηνές.
42. Μετατροπή του βιβλίου σε comics.
43. Δημιουργία κολάζ εμπνευσμένου από το θέμα.
44. Κατασκευή επιτραπέζιου παιχνιδιού βασισμένου στην υπόθεση.
45. Φωτογράφιση ανθρώπων, τοποθεσιών κλπ. που θα εικονογραφήσουν το βιβλίο.
46. Κατασκευή καρτ ποστάλ που θα περιγράφουν το βιβλίο.
47. Αποτύπωση των διαδρομών που ακολουθήθηκαν στην ιστορία σε οδικούς χάρτες.
48. «Χάρτης ιστορίας»: Σχεδίαση ενός χάρτη στον οποίο αποτυπώνονται εικονικά τα σημαντικά γεγονότα της ιστορίας.
49. Οργάνωση αντιλογίας (debate) υπέρ και κατά ενός θέματος που προβάλλεται μέσα από την πλοκή του κειμένου. Ή «Λόγοι πειθούς»: Ανάπτυξη επιχειρημάτων, προκειμένου το ακροατήριο να διαβάσει (ή να μη διαβάσει) το βιβλίο.
50. Παιχνίδι παντομίμας σε αργή κίνηση για έναν ήρωα ή μια σκηνή, στο οποίο καλούνται να απαντήσουν οι μαθητές.
51. «Ο ιστός του ήρωα»: Ένα αραχνόγραμμα που δημιουργείται με βάση όσα λέει, κάνει, αισθάνεται, κλπ. ο ήρωας.
52. Διάγραμμα συγκρίσεων του βιβλίου με άλλες εκδοχές ή με την κινηματογραφική του εκδοχή.
53. Κριτική ανάγνωση και αξιολόγηση του βιβλίου με λογοτεχνικά κριτήρια (ως προς την πλοκή, τους χαρακτήρες, τη γλώσσα, κ.ά.).
54. Μείξη των χαρακτήρων διαφόρων παραδοσιακών παραμυθιών για τη συγγραφή μιας νέας ιστορίας.
55. Βιβλιογραφικές έρευνες ή εργασίες τύπου project με θέμα την ποίηση (αν πρόκειται για ποίημα το διδαχθέν κείμενο). Π.χ. τα παιδιά δημιουργούν τις δικές τους ποιητικές ανθολογίες, εντοπίζουν ποιήματα με διάφορα θέματα στο διαδίκτυο, διαβάζουν “ένα ποίημα την ημέρα”, κ.ά.
56. Συνδυασμός του ποιήματος ή του πεζού κειμένου με πολύμορφο οπτικοακουστικό υλικό. Π.χ. εικαστικά έργα, φωτογραφίες, μουσική, βίντεο, εφαρμογές πολυμέσων κ.ά. και δημιουργία υλικού, εικαστικού, μουσικού κλπ. με αφορμή το ποίημα (βλ. παρακάτω).
57. Ένταξη του ποιήματος σε έναν ευρύτερο κύκλο «παράλληλων» κειμένων με τα οποία το ίδιο το ποίημα διαλέγεται. Τα παράλληλα κείμενα επιλέγονται συνήθως βάσει ομοιοτήτων θεματικών, σημασιολογικών, λεκτικών κ.ά.

Η έννοια του αναγνώστη

Οι μαθητές πρέπει να κατανοήσουν ότι ως αναγνώστες έχουν δικαίωμα να ερμηνεύσουν και να προσεγγίσουν το κείμενο με τον δικό τους τρόπο. Η ανάγνωση είναι μια ζωντανή εμπειρία και δυναμική διαδικασία και ο αναγνώστης συμπαραγωγός του νοήματος. Η ανάγνωση αποκαλύπτει διαφορετικές κοινωνικές, ιστορικές και ιδεολογικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις, αλλά και το διαφορετικό αξιακό σύστημα των διάφορων αναγνωστών απέναντι στα λογοτεχνικά κείμενα. Αμφισβητείται έτσι,  η αυθεντία του συγγραφέα ως προνομιακού παραγωγού του νοήματος, αλλά και η ίδια η έννοια του κειμένου ως «κλειστού συστήματος» νοημάτων.

• Μορφή: Δομή - οργανωμένο σε στροφές/ στροφική οργάνωση, έλλειψη οργάνωσης/ κατακερματισμένοι στίχοι, με ή χωρίς ομοιοκαταληξία (ελεύθεροι στίχοι), μακροπερίοδος λόγος = συναισθηματική φόρτιση, κοφτός λόγος = συναισθηματική ένταση, φόρτιση, διάλογος = παραστατικότητα, αμεσότητα, θεατρικότητα, ζωντάνια, μέτρο και ρυθμός

• Περιεχόμενο: Διαβάζω και κατανοώ το νόημα του κειμένου (αφηγηματικές τεχνικές), ηθογραφία ηρώων, εξέλιξη της πλοκής (επιβράδυνση), βαθύτερα μηνύματα και προβληματισμούς

Χρήση ρηματικού προσώπου: Πώς ερμηνεύεται (ή δικαιολογείται); Τι σημαίνει; Γιατί χρησιμοποιείται;

Α' ενικό: προσωπικός, εξομολογητικός τόνος - αμεσότητα, παραστατικότητα, ζωντάνια στο ύφος

Β' ενικό: απεύθυνση σε ένα υποθετικό άτομο - οικειότητα, αμεσότητα, παραστατικότητα, ζωντάνια, διάθεση συμβουλής και διδακτικός τόνος

Γ' ενικό: αντικειμενικότητα - ουδέτερο ύφος και γενική αποδοχή

Α' πληθυντικό: συλλογικότητα, συμμετοχή, αλληλεγγύη - αμεσότητα, παραστατικότητα, ζωντάνια, μπορεί και θεατρικότητα, οικειότητα

Β' πληθυντικό: απεύθυνση σε ένα υποθετικό ακροατήριο - διάθεση νουθεσίας και συμβουλής, διδακτικός τόνος, αμεσότητα, παραστατικότητα, ζωντάνια, μπορεί και δραματικότητα/θεατρικότητα

Γ' πληθυντικό: Γενικότερη αποδοχή μιας άποψης, αδιαμφισβήτητη αξία/άποψη, απρόσωπη και επίσημη σύνταξη και έκφραση

Πώς χρησιμοποιούνται τα σημεία στίξης και τι σημαίνουν;

• Τελεία: παύση, σταμάτημα
• Άνω και κάτω στιγμή: Μπορεί να χρησιμοποιείται για να προετοιμάσει κάποια στοιχεία που θα αναλύσουν μια έννοια.
• Άνω τελεία/ άνω στιγμή: Μικρή παύση για ηρεμία, ίσως αποφόρτιση του συναισθήματος.
• Παύλες: Χρησιμοποιούνται είτε σε διάλογο είτε σαν παρενθέσεις για να δηλώσουν κάποιες δευτερεύουσες, αλλά σημαντικές έννοιες.
• Εισαγωγικά: Μπορεί να χρησιμοποιούνται για να εισαγάγουν λόγια διαλόγου (αντί για παύλες) ή για να εισαγάγουν τα λόγια κάποιου άλλου προσώπου που μεταφέρονται αυτούσια (π.χ. στην επίκληση στην αυθεντία). Μπορεί να δηλώνει μια λέξη με διαστρεβλωμένη έννοια ή έστω μια έννοια που χρησιμοποιείται με διαφορετικό τρόπο κι αυτό μπορεί να έχει ειρωνική σημασία.
• Αποσιωπητικά: Δημιουργούν μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα, άρα ένα διαφορετικό ύφος και πνεύμα στο κείμενο. Δηλώνουν ότι κάτι συνεχίζεται ή γενικότερα, αφήνουν μια προσδοκία.
• Θαυμαστικό: Συναισθηματική ένταση, ενθουσιασμός.
• Μακροπερίοδος λόγος: Δείχνει επιμελημένο και εξαιρετικά δουλεμένο (καλοδουλεμένο) λόγο. Μπορεί να εμπνεύσει πολυπλοκότητα ή περίπλοκες σκέψεις και ένταση συναισθηματική.
• Σύντομος, κοφτός και παρατακτικός λόγος: Συναισθηματική και ψυχολογική ένταση, γρήγορος ρυθμός εξέλιξης της πλοκής.